Gietrzwałd

Gietrzwałd
Bazylika w Gietrzwałdzie. Fot. Romek. Źródło: Commons Wikimedia [10.12.2014]
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	olsztyński
Gmina	Gietrzwałd
Liczba ludności (2010)	559 (łącznie: Gietrzwałd, Tomarynki)
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Gietrzwałd
Położenie na mapie Polski Gietrzwałd
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Gietrzwałd (niem. Dietrichswalde) – wieś gminna położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie olsztyńskim, w gminie Gietrzwałd. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa olsztyńskiego. Miejscowość w 2010 roku liczyła 559 mieszkańców (łącznie: Gietrzwałd i Tomarynki). Aktualnie funkcję wójta sprawuje Marcin Sieczkowski.

Gietrzwałd. Zabytkowa plebania.
Fot Stokrotka 11. Źródło: Commons Wikimedia [12.10.2014]

Kaplica wotywna pw. św. Józefa w Gietrzwałdzie.
Fot Stokrotka 11. Źródło: Commons Wikimedia [10.12.2014]

Położenie

Miejscowość jest położona na Warmii, w odległości 20 km od Olsztyna.

Dzieje miejscowości

Miejscowość została założona przez Warmińską Kapitułę Katedralną. Przywilej lokacyjny dla Gietrzwałdu wystawiono 19 maja 1352 roku. Odbiorcą przywileju był zasadźca Dittrich, od którego imienia osada przyjęła swą nazwę. Gietrzwałd został zasiedlony przez ludność pruską. Polacy, głównie z terenu Mazowsza, zaczęli napływać w połowie XVI wieku. Na przełomie XIV i XV wybudowano kościół. Świątynia spłonęła w 1410 roku. Nowy kościół konsekrował w 1500 roku ówczesny biskup warmiński Jan Wilde. W skład miejscowej parafii wchodziły wsie: Łajsy, Naglady, Nowy Młyn, Woryty, Rentyny, Unieszewo oraz Pęglity.

W 1519 roku Mikołaj Kopernik lokował we wsi nowego mieszkańca, niejakiego Urbana Guntera. W XVI wieku Gietrzwałd nadal nie podniósł się ze zniszczeń z okresu wojen polsko-krzyżackich. Wieś była wyludniona i zubożała. Miejscowość nadal była siedzibą parafii, działała szkoła oraz karczma. Okres wojen polsko-szwedzkich ponownie naruszył spokój i bezpieczeństwo mieszkańców Gietrzwałdu. W 1753 roku wieś składała się z 57 budynków mieszkalnych.

Około 1818 roku miejscowość była zamieszkana przez 353 osoby i składała się z 59 budynków mieszkalnych. Językiem polskim posługiwano się zarówno w miejscowej szkole, jak i w kościele. W 1853 roku do miejscowej szkoły uczęszczało 74 dzieci. Sytuacja uległa zmianie w drugiej połowie stulecia. Germanizacja przebiegała coraz gwałtowniej od momentu wprowadzenia ustaw uderzających w kościół katolicki.

23 czerwca 1877 roku Justyna Szafrańska, trzynastolatka z Gietrzwałdu, a następnie towarzysząca jej w kolejnych dniach Barbara Samulowska doświadczyć miały objawień maryjnych. Co ważne, Matka Boska miała do nich przemówić w języku polskim. Wydarzenie wstrząsnęło Warmią i życiem lokalnej społeczności. Z perspektywy coraz trudniejszego położenia ludności polskiej w państwie niemieckim objawienia potraktowano niczym znak, symbol obrony zarówno katolików, jak i polskiej społeczności. W krótkim czasie wybuchła fala pielgrzymkowa. Bez wątpienia wydarzenia te przyczyniły się do ożywienia dyskusji nad położeniem polskiej ludności, obroną praw i tradycji Warmiaków.

Rok po objawieniach w Gietrzwałdzie z inicjatywy Andrzeja Samulowskiego została otwarta polska księgarnia. W 1879 roku Wojciech Kętrzyński użył spolszczonej wersji nazwy wsi: Gietrzwałd. W 1866 roku w miejscowości światło dzienne ujrzał pierwszy numer "Gazety Olsztyńskiej". Pod koniec XIX wieku miejscowość liczyła około 1000 mieszkańców. Ruch pątniczy podbudował lokalną gospodarkę. W Gietrzwałdzie działały w tym okresie cztery karczmy, duża oberża, sklep kolonialny, dwie księgarnie, sklepy spożywcze i piekarnie.

Po zakończeniu I wojny światowej swoją działalność rozpoczęła propagandowa akcja polska zamierzająca uzyskać jak największe poparcie dla idei przyłączenia Warmii i Mazur do Polski. Zadecydować miał o tym plebiscyt 1920 roku, który odbył się 11 lipca 1920 roku. Za Polską oddano 178 głosów, za Prusami Wschodnimi 412. Po 1920 roku w Gietrzwałdzie działało koło Związku Polaków w Niemczech, polska biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych oraz koło Związku Towarzystw Młodzieży w Prusach Wschodnich. W 1927 roku w Gietrzwałdzie uruchomiono polskie przedszkole.

W latach 1929-1933 w Gietrzwałdzie działała Katolicka Szkoła Polska. Po jej likwidacji założono świetlicę, która zaczęła pracę 23 stycznia 1934 roku. Przed 1939 rokiem we wsi działały poczta, gospoda, piekarnia, sklepy. Funkcjonował posterunek policji oraz jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej.

W miejscowości działa gabinet weterynaryjny, apteka, dwa niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej.

Gospodarka

• "Kraskowski i Syn"
• Przedsiębiorstwo Remontowo-Budowlane "RENOWEX" s.c.
• PRO Agricola Sp. z o o.

Kultura

• Gminny Ośrodek Kultury
• Gminna Biblioteka Publiczna
• "Gazeta Gietrzwałdzka"
• Międzyszkolny Konkurs "Artystą Być"
• Zespół M5
• Wspaniały Teatr Bez Nazwy
• Oratorium Gietrzwałdzkie

Organizacje i stowarzyszenia

• Warmiński Związek Gmin
• Związek Gmin Warmińsko-Mazurskich
• Lokalna Grupa Rybacka "Pojezierze Olsztyńskie"
• Związek Stowarzyszeń "Kraina Drwęcy i Pasłęki"
• Stowarzyszenie Kulturalno-Sportowe "DIAMENT"
• Stowarzyszenie "Nasze Gady"
• Fundacja Przyjaciół Sanktuarium Matki Bożej Gietrzwałdzkiej

Religia

• Parafia pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

Ludzie związani z miejscowością

• Edmund German
• Anna Kunzendorf-Samulowska
• Jerzy Hajduga
• Andrzej Samulowski
• Tomasz Wilczyński
• Jan Hanowski
• Józef Steinki
• Antoni Sikorski
• Bronisław Chabowski
• Marta Hanowska-Sendrowska
• Jakub Bem
• Augustyn Hennig
• Franciszek Piotrowski
• Anna Kiwitt-Samulowska

Edukacja

• Przedszkole
• Szkoła Podstawowa im. Andrzeja Samulowskiego
• Gimnazjum Gminne im. ks. Wojciech Zinka

Turystyka

• Rezerwat Ostoja bobrów na rzece Pasłęce
• Szlak św. Jakuba o przebiegu: Olsztyn – Łupstych – Gietrzwałd – Tomaryny – Guzowy Piec – Parwółki – Stare Jabłonki – Ostróda – Samborowo – Frednowy – Tynwałd – Szałkowo – Iława – Radomno – Nowe Miasto Lubawskie – Lipowiec – dalej do Torunia

Zabytki

• Bazylika Mniejsza Narodzenia NMP
• Kapliczka Objawień
• zabytkowe kapliczki przydrożne
• budynek plebanii z 1905 r.
• kaplica wotywna pw. św. Józefa (1877)
• organistówka (1844)
• dom nr 13 z połowy XIX w.
• dom nr 16 i 33 z początku XX w.
• dom nr 33 (1877)

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I-II, Olsztyn 2010-2011.
Bielawny Krzysztof, Gietrzwałd, miejsce objawień maryjnych, Olsztyn 2014.
Kotlarz Marek H., Gietrzwałd.Polskie Lourdes, Gdańsk 2007.
Obłąk Jan, Gietrzwałd, Olsztyn 1979.
Orłowicz Mieczysław, Ilustrowany przewodnik po Mazurach Pruskich i Warmii, na nowo podali do druku Grzegorz Jasiński, Andrzej Rzempołuch, Robert Traba, Olsztyn 1991.
Ryłko Stefan, Dzieje parafii Gietrzwałd na Warmii po rok 1877, Kraków 1992.
Stachurski Andrzej, Ulewicz Bożena, Gietrzwałd. Warmińskie Sanktuarium, Olsztyn 2003.
Swat Tadeusz, Chłosta Andrzej, Dzieje podolsztyńskich wsi, Olsztyn 1988.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Danych Lokalnych GUS [10.12.2014]
Baza Informacji Lokalnej[10.12.2014]
Urzęd Gminy Gietrzwałd [10.12.2014]
Dom Warmiński [10.12.2014]