Reszel

Reszel
Herb Reszla Flaga Reszla
Zamek w Reszlu. Fot. Mirosław Garniec
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	kętrzyński
Gmina	Reszel
Liczba ludności (2012)	4 910
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Reszel
Położenie na mapie Polski Reszel
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Reszel (niem. Rößel) – miasto położone w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie kętrzyńskim, w gminie Reszel. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa olsztyńskiego. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej. Miejscowość w 2012 roku liczyła 4910 mieszkańców. Aktualnie funkcję burmistrza sprawuje Andrzej Lewandowski.

Reszelska starówka. Fot. Ludwig Schneider. Źródło: Commons Wikimedia [15.12.2014]

Reszel. Budynek mieszkalny z 1906 roku. Fot. Ralf Lotys. Źródło: Commons Wikimedia [15.12.2014]

Ratusz w Reszlu. Fot. Ralf Lotys. Źródło: Commons Wikimedia [15.12.2014]

Położenie

Miasto jest położone na Pojezierzu Mrągowskim, nad rzeką Sajną, w odległości 19 km od Kętrzyna.

Dzieje miejscowości

Obszar dzisiejszego miasta był pierwotnie zamieszkany przez pruskie plemię Bartów. W 1241 roku na miejscu dawnej osady pruskiej wzniesiono strażnicę obronną. Pierwsza osada, która została założona w ramach krzyżackiej akcji osadniczej, miała krótki żywot. W roku 1242 strażnica została zniszczona przez ludność pruską, a jej załogę zabito. Sześć lat później doszło do ponownego zdobycia Warmii przez zakon krzyżacki.

W 1249 doszło do odbudowy reszelskiego zamku. Od 1243 roku Reszel należał do dominium biskupów warmińskich. W 1300 roku biskup Henryk Fleming nadal osadzie zamkowe prawa lenne. Pierwsza wzmianka dotycząca miejscowego zamku pojawia się w dokumencie z 1254 roku. Sześć lat później doszło do wybuchu drugiego powstania Prusów. W 1264 roku, kiedy pertraktacje zakończyły się klęską, zamek został podpalony przez rycerzy. Budowla została odbudowana po ostatecznym osłabieniu Prusów. Obok zamku rozwijała się osada handlowa. 12 lipca 1337 roku kapituła warmińska i wójt Henryk z Lutr wystawili dla Reszla dokument lokacyjny na prawie chełmińskim. Pierwszym zasadźcą i sołtysem był mistrz Elerus z Braniewa.

W 1347 roku w Reszlu zjawili się bracia z zakonu augustianów, którzy w latach 1374-1375 wybudowali klasztor i kościół. Świątynia zawaliła się w 1580 roku, ale już trzy lata później nowy kościół został konsekrowany przez biskupa Marcina Kromera.

W XV wieku, w okresie wojen polsko-krzyżackich, Reszel przeżywał kryzys gospodarczy. Jego okolice zostały splądrowane przez maszerujące wojska. W maju 1440 Reszel przystąpił do Związku Pruskiego. W 1454 roku wybuchło powstanie, a miejscowe władze rozpoczęły rokowania z zakonem. Ostatecznie Reszel przekazano dowódcy wojsk zaciężnych Marcinowi Frodnacherowi. Reszel został splądrowany przez jego oddziały. W 1462 roku władzę przejął biskup Paweł Lagendorf, który podjął kroki zmierzające do podniesienia Reszla z kryzysu. Spokojniejszy czas umożliwiający rozwój miasta nastąpił dopiero po 1525 roku.

Od końca XVI wieku w Reszlu działała szkoła dla dziewcząt prowadzona przez siostry katarzynki. Szkoła parafialna funkcjonowała natomiast przy kościele pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła. W 1632 roku jezuici uruchomili kolegium reszelskie, drugą po Braniewie szkołę średnią na terenie Warmii.

W latach 1732-1740 wzniesiono nowy gmach kolegium ufundowany przez biskupa Jana Szembeka. W latach 1631-1797 w szkole uczyło się łącznie 5733 uczniów. W mieście działały również dwa szpitale, w tym jeden przeznaczony dla chorych na trąd.

Okres wojen szwedzkich oraz wybuch epidemii dżumy na początku XVIII wieku wyniszczyły miasto, zarówno pod względem gospodarczym, jak i ludnościowym. Mimo wszystko w 1772 roku Reszel liczył aż 1880 mieszkańców, a miejscowe rzemiosło rozwijało się intensywnie. Po 1772 roku rozwijał si głównie handel zbożem i suknem. W 1797 rozpoczęto prace nad organizacją szkoły miejskiej. Ogromne spustoszenie i wyniszczenie Reszla związane było z pożarem, który wybuchł w czerwcu 1806 roku. Miasto znajdowało się w ruinie. Odbudowę Reszla rozpoczęto w 1807 roku. W 1812 roku szkoła miejska została przekształcona w tzw. progimnazjum. W 1821 roku placówka otrzymała nazwę Wyższej Szkoły Miejskiej, a rok później Szkoły Łacińskiej.

Na początku XIX wieku miasto dotknięte zostało pożarami. W 1806 r. spłonęła główna wieża zamkowa przeznaczona na magazyn spirytusu, a niedługo później więźniowie, na wieść o zwycięstwach Napoleona i postępach jego armii na wschód, wzniecili bunt i doprowadzili do poważnego pożaru, w wyniku którego spłonęło prawie całe miasto, a mieszkańcy stracili dorobek życia. Z kolei w 1807 roku w wyniku kolejnego podpalenia zniszczonych zostało sześć budynków, a dwie osoby zginęły. O spowodowanie tej ostatniej tragedii oskarżono Barbarę Zdunk, która przyznała się do winy. Motywem działania podpalaczki był zawód miłosny. 21 sierpnia 1818 roku, na podstawie wyroku sądowego zgodnie z obowiązującym w Prusach prawem, Barbara Zdunk została uduszona, a następnie spalona na stosie przy drodze prowadzącej z Reszla do Korsz. Prawdopodobnie to właśnie szokująca metoda egzekucji stała się przyczyną legendy, iż Barbara Zdunk została spalona jako ostatnia czarownica Europie.

W 1818 roku Reszel stał się siedzibą powiatu. W 1854 roku w mieście założono cmentarz żydowski, na którym ostatni pochówek odbył się w latach 30. XX wieku. Od 1871 roku wydawano gazetę "Rösseler Kreisanzeiger". W 1898 roku uruchomiono nową sieć wodociągową, a rok później założono centralę telefoniczną. W 1908 roku miasto uzyskało połączenie kolejowe.

W 1910 roku Reszel był zamieszkany przez 4457 osób. W latach 1919-1923 ukazywał się drugi tytuł prasowy "Rösseler Tagesblatt".

W trakcie przeprowadzonego w 1920 roku plebiscytu za Polską opowiedziało się 758 osób, a zatem zaledwie ok. 2% uprawnionych w tym czasie do głosowania.

W latach 1925-1936 wzniesiono Osiedle Młyńskie, a w okresie późniejszym do miasta przyłączono majątek Wysoczka. W 1921 roku w Reszlu rozpoczęła działalność Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego. Dwa lata później połączono szkoły dla dziewcząt (ewangelicką i katolicką), tworząc jedną placówkę. W latach 1933-1939 ukończono budowę kolejnego osiedla mieszkaniowego.

W 1939 roku miasto liczyło 5058 mieszkańców. Po zakończeniu II wojny światowej pierwszym burmistrzem został Zygmunt Plejznerowski. Po 1945 roku w mieście uruchomiono szpital, szkołę, pocztę oraz hotel. Działalność wznowiła fabryka maszyn i odlewów "Festa", która powstała jeszcze w XIX wieku. W późniejszym okresie w Reszlu powstała Rozlewnia Piwa i Wód Gazowanych. W 1946 roku gmina miejska Reszel liczyła 1 212 mieszkańców.

Od czerwca do sierpnia w roku 1972 w Reszlu odbywała się Wojewódzka Wystawa Współczesnej Sztuki Ludowej i Pamiątkarstwa. W latach 1972-1989 w mieście i na terenie gminy funkcjonował Komitet Miejsko-Gminny PZPR w Reszlu.

Gmina Reszel należy do Stowarzyszenia "Dom Warmiński". Miasto jest członkiem Międzynarodowego Stowarzyszenia Miast Cittaslow.

Gospodarka

• "Agro-Mazury" Sp. z o.o.
• "MEBELPLAST" S.A.
• "Rema" S.A.
• Młynomag
• Olsztyńskie Kopalnie Surowców Mineralnych Sp. z o.o.
• Piekarnia, Pyrek Andrzej
• Zakład Piekarski, Trzczak Jan i Dariusz
• Handel i Usługi Telkoplast
• "Romix" Import-Export
• Zakład Cukierniczy, Małkowski Henryk
• Zakład Handlowo-Usługowy Sprzętu Elektronicznego, Popowski Ryszard

Kultura

• Miejski Ośrodek Kultury
• Miejska Biblioteka Publiczna
• Galeria "Zamek"
• Folklorystyczny Zespół Śpiewaczy Reszelanie
• Blues Folk Meeting 2011
• Reszelski Festiwal Piosenki
• Wojewódzka Wystawa Współczesnej Sztuki Ludowej i Pamiątkarstwa Reszel 1972
• Wojewódzki Plener Plastyki Nieprofesjonalnej Reszel ‘86
• Dni Sztuki
• Festiwal Kultury Ludowej "Równianka"

Organizacje i stowarzyszenia

• Towarzystwo Miłośników Reszla i Okolic
• Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe "Re-Akcja"
• Fundacja Pomocy Dzieciom i Osobom Niepełnosprawnym "Salus"
• Stowarzyszenie Kulturalne "Reszelanie"

Religia

• Parafia greckokatolicka pw. Przemienienia Pańskiego
• Parafia pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła
• Zgromadzenie Sióstr Misjonarek Św. Rodziny

Ludzie związani z miejscowością

• Jerzy Wehner (pocz. XV w.-po 1497) – duchowny rzymskokatolicki, kanonik dobromiejski
• Krzysztof Peucker (ok. 1662-1735) – rzeźbiarz warmiński okresu baroku, właściciel warsztatu w Reszlu
• Chrystian Bernard Schmidt (1734-1784) – rzeźbiarz, stolarz, największy artysta rokokowy na Warmii
• Barbara Hulanicka (1924-2012) – plastyczka, projektantka tkanin artystycznych, kustosz zamku w Reszlu
• Franciszek Hipler (1836-1898) – kanonik warmiński, nauczyciel, historyk, absolwent reszelskiego gimnazjum
• Julius Dinder (1830-1890) – kanonik warmiński, arcybiskup poznański i gnieźnieński
• Wiktor Röhrich (1862-1925) – historyk, pedagog, nauczyciel w gimnazjum w Reszlu
• Karol Woelky (1822-1891) – historyk, bibliotekarz, redaktor i wydawca, duchowny rzymskokatolicki, kanonik warmiński, był nauczycielem w tutejszym gimnazjum
• Józef Steinki (1889-1945) – dyrektor Caritasu, kanonik warmiński, wikary w Reszlu
• Adolf Poschmann (1885-1977) – dyrektor gimnazjum w Reszlu, historyk, pedagog
• Roch Kraemer (Krämer) (1755-1826) – duchowny rzymskokatolicki, kanonik kapituły dobromiejskiej, kapelan i współpracownik biskupa Ignacego Krasickiego
• Jerzy Teschner (ok. 1636–1707) – duchowny rzymskokatolicki, kanonik kapituły dobromiejskiej
• Józef Tuławski (1699-1781) – matematyk, geometra, kanonik dobromiejski
• Franciszek Ksawery Schmidt – duchowny rzymskokatolicki, kanonik dobromiejski, doktor teologii.
• Bernhard Schmeier (1856-1934) – nauczyciel, dyrektor gimnazjum w Reszlu.
• Jan Wójcik (ur. 1956) - burmistrz miasta i gminy Bisztynek
• Andrzej Włodzimierz Sieroński (ur. 1952) – wójt gminy Giżycko
• Janusz Bogdan Lewandowski (ur. 1955) – muzykolog, kompozytor
• Jerzy Leser (1583-1650) – pedagog i językoznawca
• Jerzy Piper (1650-1714) – malarz i złotnik, jeden z najwybitniejszych warmińskich twórców w epoce baroku

Sport

• Klub Jeździecki w Reszlu
• Klub Sportowy Orlęta Reszel założony w 1961 r.

Edukacja

• Przedszkole Niepubliczne "Słoneczko"
• Szkoła Podstawowa nr 3 im. Marii Dąbrowskiej
• Gimnazjum nr 1 im. Adama Mickiewicza
• Zespół Szkół im. Macieja Rataja
• Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy

Turystyka

• Szlak św. Jakuba: Kętrzyn - Olsztyn: Kętrzyn – Święta Lipka – Reszel – Lutry – Wipsowo – Barczewo – Olsztyn
• Szkolne Schronisko Młodzieżowe

Zabytki

• Założenie urbanistyczne Starego Miasta z XIV wieku
• Budynek plebanii przy ul. Słowackiego 19 (XVII, XIX w.)
• Zamek biskupów warmińskich, wzniesiony w latach 1350-1401
• Kościół pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła wzniesiony w drugiej połowie XIV wieku
• Mosty gotyckie w Reszlu wybudowane w XIV wieku
• Zespół klasztorny jezuitów: budynek dawnego kolegium (1631), Kościół pw. św. Jana Chrzciciela (1799-1800)
• Budynek klasztorny sióstr katarzynek z początku XVII wieku
• Kapliczka przydrożna przy ul. Chrobrego (1906)
• Kapliczka przydrożna przy ul. Zwycięzców 1 (XIX w.)
• Kapliczka przydrożna przy ul. Zwycięzców (pocz. XIX w.)
• Mury obronne z basztą (XIV-XV w.)
• Ratusz z 1815 r.
• Budynek przy ul. Mickiewicza 4, wzniesiony po 1890 r.
• Domy przy ul.Reymonta z XIX w.
• Budynek przy ul. Krasickiego 7, wzniesiony w 1906 r.
• Zabudowa ul. Rynek z XVIII, XIX i początku XX w.
• Domy przy ul. Sienkiewicza, Słowackiego, Wyspiańskiego z XVIII oraz przełomu XVIII i XIX w.
• Spichlerze: dwa pochodzące z XVIII wieku, jeden wzniesiony w 1880 r.
• Budynki gazowni wzniesione w 1887 i 1905 r.

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I-II, Olsztyn 2010-2011.
Kętrzyn. Z dziejów miasta i okolic, kom. red. Andrzej Wakar i in., Olsztyn 1978.
Łaniec Janina Danuta, Dzieje Reszla. Lata 1945-1991, Toruń 1997.
Mojzych-Rudowska Sława, Reszel. Z dziejów miasta, Olsztyn 1978.
Rzempołuch Andrzej, Przewodnik po zabytkach dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
stat.gov.pl, Ludność. Stan i struktura [15.12.2014].
Baza Informacji Lokalnej [15.12.2014]
Oficjalna Strona Urzędu Gminy w Reszlu [15.12.2014]
Historia miasta Reszel [15.12.2014]
Miejska Biblioteka Publiczna w Reszlu [15.12.2014]
Cyfrowe Archiwum Tradycji Lokalnej [15.12.2014]
cittaslow.pl [15.12.2014]
Wirtualny Sztetl [15.12.2014]
Stowarzyszenie Kulturalne "Reszelanie" [15.12.2014]
Ani czarownica, ani ostatnia, tylko stos prawdziwy [27.09.2021]