Iława

Iława
Herb Iławy Flaga Iławy
Ratusz w Iławie. Fot. Marcin N. Źródło: Commons Wikimedia [10.12.2104]
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	iławski
Gmina	Iława
Liczba ludności (2012)	33 331
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Iława
Położenie na mapie Polski Iława
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Iława (niem. Deutsch Eylau) – miasto położone w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie iławskim, w gminie Iława. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa olsztyńskiego. Miasto jest siedzibą władz powiatu. Miejscowość w 2012 roku liczyła 33 331 mieszkańców. Aktualnie funkcję burmistrza sprawuje Dawid Kopaczewski.

Zabytkowy młyn na rzece Iławce.
Fot. Marcin N. Źródło: Commons Wikimedia [10.12.2014]

Iława. Hermy zdobiące wejście do kamienicy przy ul. Kościuszki 6.
Fot. Marcin N. Źródło: Commons Wikimedia [10.12.2014]

Dworzec główny w Iławie.
Fot. Marcin N. Źródło: Commons Wikimedia [10.12.2014]

Kościół pw. Przemienienia Pańskiego w Iławie.
Fot. Marcin N. Źródło: Commons Wikimedia [10.12.2014]

Iława i okolice na mapie z XIX w.
Źródło: Karta dawnéj Polski z przyległémi okolicami krajów sąsiednich, 1:300000, Paryż 1859 r.

Źródło: Archiwum Andrzeja Cieślaka

Położenie

Iława jest położona nad rzeką Iławką, nad południowym krańcem jeziora Jeziorak, w odległości 72 km od Olsztyna i 65 km od Morąga.

Dzieje miejscowości

Do drugiej połowy XIII wieku obszar dzisiejszego miasta i okolic zamieszkiwany był przez pruskie plemię Pomezanów. Osadnicy niemieccy, którzy przybywali na te tereny, sprowadzani byli z inicjatywy zakonu krzyżackiego w ramach prowadzonej przezeń akcji kolonizacyjnej. Własnych osadników sprowadzała również kapituła pomezańska. W celu wyznaczenia strefy wpływów biskupstwo porozumiało się z zakonem. Ustalona i zatwierdzona granica interesów przechodziła pomiędzy osadą Eilaw, która dała początek przyszłemu miastu, a Szymbarkiem. W 1305 roku komtur dzierzgoński Sighardt von Schwarzburg nadał Iławie prawa miejskie. W 1317 roku Luther von Braunschweig potwierdził przyznany przywilej.

Nadany i potwierdzony przywilej umożliwiał prowadzenie handlu, uprawianie rzemiosła, wytyczał granice osady. Proboszcz Iławy otrzymywał ponadto grunta uprawne, a ustanowiona dziesięcina miała być przeznaczona na rzecz miejscowej parafii. W dokumentach z 1317, 1333 i 1343 roku przewijały się trzy wersje nazwy miasta: Ylavia, Ylaw i Ylau. Natomiast na miejskich pieczęciach z XIV-XV wieku widniały łacińskie odmiany: Civitatis Ylavie oraz Civitatis Ylaw. Do miasta otoczonego obronnym murem prowadziły dwie bramy: Prabucka oraz Polska, zwana też Lubawską.

Iławę podporządkowano bezpośrednio komturowi dzierzgońskiemu, który miał dbać o rozwój i pomyślność miasta. Osadnicy niemieccy przybywali w tym czasie z Niemiec, Mazowsza i ziemi chełmińskiej. Na czele ludnej i rozwijającej się Iławy stanęli rajcy tworzący magistrat wybierany przez mieszkańców. Obowiązki wymiaru sprawiedliwości zostały natomiast przerzucone na barki ławników. Na przestrzeni XIV wieku miastu jeszcze kilkakrotnie przyznawano przywileje, które bezpośrednio wpływały na rozwój handlu i lokalnego rzemiosła. Klęska zakonu w bitwie pod Grunwaldem przerwała okres pomyślności mieszczan. Nadal jednak główne dochody miasta pochodziły z podatków, opłat pobieranych od handlarzy i kupców przejeżdżających przez most na Jezioraku. Istotną rolę w życiu Iławy odgrywały organizowane dwa razy w roku jarmarki.

Po 1517 roku w mieście wybudowano szpital. W latach 1647-1648 dzięki składkom zebranym przez mieszczan udało się wybudować nową szkołę. W 1706 roku miasto nawiedził najdotkliwszy pożar. Spłonął wówczas ratusz, browar, praktycznie wszystkie zabudowania mieszkalne (z wyjątkiem trzech budynków). Do 1754 roku mieszkańcom udało się wznieść 50 nowych domów.

W latach 1525-1752 Iława wraz z Ostródą, Miłomłynem i Zalewem wchodziła w skład powiatu oberlandzkiego. Przez utworzony powiat przechodził wówczas bardzo ważny szlak komunikacyjny i handlowy prowadzący z Gdańska do Warszawy (Tczew-Malbork-Dzierzgoń-Susz-Ulnowo-Falknowo-Szymbark-Szczepkowo-Iława-Lubawa-Prątnica-Łążyn-Zwiniarz-Rybno-Działdowo-Iłowo-Mława), za którego sprawą doszło do niezwykłego rozkwitu Iławy i okolic. W 1613 roku miasto otrzymało pozwolenie na organizowanie trzeciego dorocznego jarmarku.

Ludność wyznania mojżeszowego mieszkała w Iławie przed 1772 rokiem. W 1816 roku diaspora liczyła 74 osoby. W 1812 roku otwarty został cmentarz żydowski, który został zniszczony wraz z synagogą przez hitlerowców w czasie Nocy Kryształowej.

W 1818 roku Iława weszła w skład utworzonej rejencji kwidzyńskiej. Budowa Kanału Elbląskiego (1862) oraz nowych połączeń drogowych i kolejowych rozszerzyła rynek zbytu towarów, ułatwiła i przyspieszyła transport oraz handlową komunikację pomiędzy poszczególnymi ośrodkami. W 1863 roku można było już korzystać z nowej drogi Iława-Susz, a w 1872 roku uruchomiono połączenie kolejowe Toruń-Iława-Ostróda. W 1877 roku w samym mieście działało 50 zakładów rzemieślniczych i dwa zakłady przemysłowe. W tym okresie funkcjonowały m.in. 2 browary, 2 tartaki, odlewnia stali, fabryka mydła, fabryka papy.

W 1920 roku przeprowadzony został plebiscyt mający zadecydować o przynależności Warmii, Mazur i Powiśla do Polski lub Niemiec. W Iławie opcję polską poparło zaledwie 5% głosujących. W okresie międzywojennym sukcesy wyborcze w mieście święciła natomiast Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników. 5 marca 1933 roku na partię Adolfa Hitlera zagłosowała 1/3 mieszkańców.

Tuż przed wybuchem wojny w Iławie istniały 4 tartaki, 2 cegielnie, krochmalnia, fabryka mebli, fabryka papy, browar, młyn, wytwórnia octu oraz zakład naprawy maszyn rolniczych. W okresie II wojny światowej tuż przy iławskim dworcu kolejowym ulokowano obóz karny oraz obóz dla robotników przymusowych. 22 stycznia 1945 roku do miasta wkroczyły oddziały radzieckie. W kwietniu 1945 roku polscy urzędnicy zorganizowali Zarząd Miejski.

W 2010 roku Iława uczestniczyła w imprezie 150-lecie Kanału Ostródzko-Elbląskiego.

Gmina Iława należy do Związku Gmin Regionu Ostródzko-Iławskiego "Czyste Środowisko", Związku Związek Gmin Warmińsko-Mazurskich, Związku Gmin Kanału Ostródzko-Elbląskiego i Pojezierza Iławskiego, Związku Gmin "Jeziorak" oraz do stowarzyszenia LGD Kanał Elbląski. Gmina należy również do obszaru strategicznej interwencji, tzw. Tygrysa warmińsko-mazurskiego oraz do Warmińsko-Mazurskiej Strefy Ekonomicznej.

Liczba mieszkańców w poszczególnych okresach wynosiła:

• 1540 – 450 osób
• 1624 – 350 osób
• 1740 – 586 osób
• 1772 – 924 osoby
• 1795 – 1202 osoby
• 1809 – 1318 osoby
• 1864 – 2500 osób
• 1910 – 10 086 osób
• 1939 – 12 772 osoby

Gospodarka

• PHGT "Pod Omegą" Stanisław Kasprzak Sp.j.
• Optima Szkło
• Indykpol S.A.
• Zakład produkcji Odzieży Męskiej Exellent
• CSY S.A.

Kultura

• Kinoteatr Pasja
• Iławskie Centrum Kultury
• Miejska Biblioteka Publiczna
• zespół death/grindcore metalowy Decimated, założony w 1999 r.
• The Tonator, założony w 2006 roku zespół thrash metalowy
• Festiwal Jeziorak Szanty
• Iławskie Rockowe Granie Iława 2010
• Międzynarodowe Spotkania z Szantą Jeziorak Shanties Meeting
• Iławskie Spotkania Kabaretowe
• Iławska Fama Rock Festival
• Międzynarodowy Festiwal Jazzu Tradycyjnego Old Jazz Meeting Złota Tarka
• lkwim:Międzynarodowy Festiwal Tańca Baltic Cup
• Młodzieżowa Orkiestra Dęta
• Radio PlanetaFM
• Stowarzyszenie Badaczy Historii Deutsch Eylau Ylavia
• Stowarzyszenie Społeczno-Kulturalne Pojezierze. Oddział w Iławie

Organizacje i stowarzyszenia

• Iławska Izba Gospodarcza
• Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym Koło
• Stowarzyszenie "Przystań"
• Stowarzyszenie na rzecz Osób Niepełnosprawnych Powiatu Iławskiego "Promyk"
• Fundacja Aktywnej Rehabilitacji Biuro Regionalne w Iławie
• Fundacja Rozwoju Warmii i Mazur w Iławie
• Stowarzyszenie Uniwersytetu Trzeciego Wieku
• Fundacja Bezpieczeństwa Żeglugi i Ochrony Środowiska

Religia

• parafia pw. Świętego Brata Alberta
• parafia pw. Przemienienia Pańskiego
• parafia pw. św. Andrzeja Boboli
• parafia pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny
• parafia pw. Jezusa Chrystusa Króla Wszechświata
• parafia greckokatolicka pw. Świętego Jana Apostoła
• Kościół Zielonoświątkowy
• zbór Świadków Jehowy

Ludzie związani z miejscowością

• Zbigniew Kieżun (ur. 1950) – trener piłki nożnej; szkoleniowiec najsilniejszych klubów piłkarskich na Warmii i Mazurach; prowadził KS Jeziorak Iława
• Stanisław Hertel (1905-1996) – działacz społeczno-oświatowy, nauczyciel w iławskim Liceum Ogólnokształcącym, współzałożyciel Towarzystwa Miłośników Ziemi Iławskiej
• Józef Łobocki (1946-2004) – zasłużony trener piłkarski, w II lidze prowadził zespół KS Jeziorak Iława
• Arkadiusz Klimek (ur.1975) – urodzony w Iławie piłkarz, napastnik
• Henryk Goralski (1922-1980) – lekarz neurolog, inicjator założenia oddziałów neurologicznych w Iławie, Olsztynie i Ostródzie
• Honorata Cybula – dyrygentka, animatorka ruchu chóralnego w Iławie
• Wiesław Niesiobędzki (ur.1946) – historyk, regionalista, archiwista, poeta związany z Iławą
• Patrycja Polak (ur. 1991) – urodzona w Iławie siatkarka, reprezentantka Polski
• Tomasz Lewandowski (1959-2012) – polski żeglarz, pierwszy Polak, który samotnie opłynął ziemię
• Rafał Kuptel (ur. 1976) – urodzony w Iławie siatkarz, reprezentant Polski, srebrny medalista mistrzostw świata w Niemczech
• Hellmuth Stieff (1901-1944) – urodzony w Iławie niemiecki generał, inicjator zamachu na Adolfa Hitlera
• Józef Alicki (1913-1989) – wachmistrz Wojska Polskiego, członek oddziału mjr. Henryka Dobrzańskiego "Hubala"
• Jarosław Kotewicz (ur. 1969) – urodzony w Iławie lekkoatleta
• Karl Giese (1879-1945) – burmistrz Iławy w latach 1910–1933

Sport

• MKS Zryw Volley Iława
• Klub sportowy KS Jeziorak Iława
• Memoriał Huberta Wagnera w latach 2003-2008
• Iławskie Centrum Sportu, Turystyki i Rekreacji
• MMKS Iława – piłka ręczna, koszykówka, lekkoatletyka
• ITR – tenis stołowy
• Stadion Miejski
• Miejska Hala Sportowo-Widowiskowa

Edukacja

• Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 3 w Iławie
• Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 4 w Iławie
• Szkoła Podstawowa przy Zespole Placówek Szkolno-Wychowawczych w Iławie
• Samorządowa Szkoła Podstawowa nr 2 im. Marii Konopnickiej
• Przedszkole nr 2
• Przedszkole nr 3
• Przedszkole nr 4
• Przedszkole nr 5
• Przedszkole nr 6
• Gimnazjum przy Zespole Placówek Szkolno-Wychowawczych w Iławie
• Gimnazjum przy ZSO w Iławie
• Gimnazjum Samorządowe nr 1 im. Mikołaja Kopernika w Iławie
• Gimnazjum Samorządowe nr 2 z Oddziałami Integracyjnymi im. Polskich Noblistów w Iławie
• Zespół Szkół im. Konstytucji 3 Maja w Iławie
• Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Żeromskiego
• Technikum przy Zespole Szkół im. Bohaterów Września 1939 Roku w Iławie
• Zasadnicza Szkoła Zawodowa przy Zespole Placówek Szkolno-Wychowawczych w Iławie
• Szkoła Przysposabiająca do Pracy przy Zespole Placówek Szkolno-Wychowawczych w Iławie
• Zespół Placówek Szkolno-Wychowawczych w Iławie
• Szkoła Wyższa im. Pawła Włodkowica w Płocku. Filia w Iławie
• Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Iławie Uniwersytetu Karola Wielkiego w Bydgoszczy
• Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia im. Tadeusza Bairda
• Centrum Edukacji Dorosłych "Alfa"

Turystyka

• Kanał Iławski
• Obszar Natura 2000 Ostoja Iławska
• Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego
• Rezerwat Jezioro Karaś
• Rezerwat Jezioro Gaudy
• Szlak św. Jakuba: Olsztyn - Lipowiec: Olsztyn – Łupstych – Gietrzwałd – Tomaryny – Guzowy Piec – Parwółki – Stare Jabłonki – Ostróda – Samborowo – Frednowy – Tynwałd – Szałkowo – Iława – Radomno – Nowe Miasto Lubawskie – Lipowiec – dalej do Torunia
• Szlak pieszy Iława - Siemiany
• Szlak Napoleoński: Kamieniec – Iława
• Szlak pieszy Samborowo - Łąkorek: Samborowo – Makowo – Iława – Radomno – Łąkorek

Zabytki

• Układ urbanistyczny Starego Miasta
• Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia
• Kościół pw. Przemienienia Pańskiego, wzniesiony w XIV wieku
• Budynek dworca kolejowego, wzniesiony ok. 1900 r.
• Pozycja Iławska, którą tworzą schrony i bunkry wybudowane przez 1939 r.
• Fragmenty murów miejskich
• Mury obronne
• Ratusz
• Kamienica wraz z otoczeniem, ul. Kościuszki 14
• Budynek szkoły, ul. Kościuszki 2
• Dom, ul. Kościuszki 6
• Dom, ul. Kościuszki 15
• Kamienica wraz z oficyną, ul. Kościuszki 27
• Dom, ul. Niepodległości 4
• Hala miejska, ul. Niepodległości 13b
• Willa, ul.Sienkiewicza 10
• Budynek stajni i wozowni, ul. Jana III Sobieskiego
• Budynek dawnej gazowni (1899 r.), ul. Jagiellończyka; obecnie Cerkiew św. Jana Apostoła
• Wieża ciśnień, ul. 1 Maja
• Wieża ciśnień, ul. Broniewskiego
• Wieża ciśnień, ul. Kolejowa
• Domy mieszkalne, m.in. ul. Grudziądzka, ul. Grunwaldzka, ul. Jagiełły, ul. Jasielska, ul. Kopernika, ul. Kresowa, ul. Królowej Jadwigi, ul. Mazurska, ul. Mickiewicza
• Budynek szpitalna, ul. Andersa 3
• Młyn-magazyn, ul. Sobieskiego 2
• Pałacyk, ul. Kościuszki 27
• Dom parafialny, ul. Kościelna 1

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, t. I-II, Olsztyn 2010-2011.
Achremczyk Stanisław, Iława: dzieje miasta, Olsztyn 2005.
Hoffmann Mieczysław, Sikorski Jerzy, Iława i okolice, Poznań 1971.
Hoffmann Mirosław J., Iława, Olsztyn 1999.
Iława 1305-2005: siedemset lat dziejów, red. Stanisław Achremczyk, Olsztyn 2006.
Iława. Z dziejów miasta i powiatu, red. Maria Lossman, Olsztyn 1972.
Kaufmann Karl Joseph, Dzieje miasta Iławy, tłum. Jędrzej Skrobot, Wiesław Skrobot, Iława 2010.
Niesiobędzki Wiesław, Powiat iławski: dzieje miast i wsi. Szkice historyczne od czasów krzyżackich do 1945 roku, Iława 2006.
Niesiobędzki Wiesław, Powiat iławski: dzieje, zabytki, pejzaż i kultura, Iława 2008.
Niesiobędzki Wiesław, Zamki, pałace, dwory i inne zabytki powiatu iławskiego: przewodnik historyczno-krajoznawczy, Iława 2003.
Warmia i Mazury. Przewodnik ilustrowany, red. Marcin Kuleszo, Barbara Wojczulanis, Olsztyn 2001.
Ludność. Stan i struktura [24.11.2014]
Iławskie Centrum Kultury [24.11.2014]
Oficjalna strona gminy Iława [24.11.2014]
Oficjalny serwis miasta [24.11.2014]