Województwo warmińsko-mazurskie

Z Encyklopedia Warmii i Mazur
Wersja z dnia 09:37, 2 mar 2015 autorstwa MartaF (dyskusja | edycje) (→‎Demografia)
Skocz do: nawigacja, szukaj
Miasta województwa
Powiaty województwa
Przyroda województwa
Natura 2000 w województwie
Rezerwaty przyrody w województwie
Obszary chronionego krajobrazu w województwie
Parki krajobrazowe w województwie
Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe w województwie
Tygrys warmińsko-mazurski
Olsztyn, fot. Tomasz Raczyński
Kętrzyn, fot. Marek Czasnojć
Ostróda, fot. Marek Czasnojć
Transport, fot. Marek Czasnojć
Mamry, fot. Marek Czasnojć
Elbląg, fot. Marek Czasnojć
Teatr im. Stefana Jaracza w Olsztynie, fot. Natalia Tarkowska

Województwo warmińsko-mazurskie – jednostka podstawowego podziału administracyjnego Polski, w 2014 r. stanowiło jedno z 16 województw. Położone jest w Polsce północno-wschodniej. Stolicą i siedzibą jego władz jest Olsztyn. Zajmuje powierzchnię 24 173,47 km2, co stawia je na czwartym miejscu pod względem wielkości wśród polskich województw. Województwo zamieszkuje 1 446 915 mieszkańców (dane z 31 grudnia 2013 r.).

Geografia

Położenie administracyjne

Województwo warmińsko-mazurskie jest jednym z województw granicznych Polski – sąsiaduje na północy z Rosją, z obwodem kaliningradzkim (linia graniczna wynosi 208,3 km). W granicach krajowych województwo warmińsko-mazurskie sąsiaduje z podlaskim (od wschodu), mazowieckim (od południa), pomorskim (od zachodu) i kujawskim (od południowego zachodu).

Położenie fizycznogeograficzne

W regionalizacji Kondrackiego i Richlinga teren województwa warmińsko-mazurskiego znajduje się w obrębie prowincji Niziny Środkowoeuropejskiej i Niżu Wschodniobałtycko-Białoruskiego. Żuławy Wiślane, Wysoczyzna Elbląska, Równina Warmińska i Wybrzeże Staropruskie wchodzą w skład regionu Pobrzeża Gdańskiego (region Pobrzeży Południobałtyckich, Nizina Środkowoeuropejska). Pojezierza Olsztyńskie, Mrągowskie i Ełckie, Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, Kraina Węgorapy, Wzgórza Szeskie oraz Równina Mazurska wchodzą w skład Pojezierza Mazurskiego (fragment podprowincji Pojezierzy Wschodniobałtyckich), a Wzniesienia Górowskie, Równina Olecka i Nizina Sępopolska tworzą Nizine Staropruską, element podprowincji Pobrzeży Wschodniobałtyckich. Pojezierze Iławskie jest makroregionem Pojezierza Południowobałtyckiego.

Topografia

Ukształtowanie powierzchni w województwie ma charakter nizinny. Najwyższym wzniesieniem jest Góra Dylewska (312 m n.p.m.). Brzeg Zalewu Wiślanego znajduje się na poziomie 0 m n.p.m. i jest najniższym punktem województwa.

Klimat

Klimat regionu określany jest jako przejściowy, morsko-kontynentalny. Następuje duża zmienność stanów pogodowych zarówno w skali dziennej, jak i rocznej. Klimat charakteryzują raczej chłodne lata i łagodne zimy w części zachodniej, natomiast w części wschodniej, bliższej klimatowi kontynentalnemu, lata są bardziej suche i upalne, a zimy ostrzejsze. Średnia roczna temperatura wynosi około 6–8 stopni C. Różnice klimatyczne na zachodzie i wschodzie regionu widoczne są m.in. w różnicy średniej liczby dni, kiedy utrzymuje się pokrywa śnieżna – na wschodzie to około 100 dni, na zachodzie – 60. Najcieplejsze miesiące to lipiec i sierpień, najchłodniejsze – styczeń i grudzień, zaś największe opady przypadają na czerwiec i lipiec, a najmniejsze – na styczeń, kwiecień i grudzień. Dominują wiatry zachodnie.

Przyroda

Charakterystyczne dla przyrody regionu są tereny leśne oraz jeziora. Do głównych kompleksów leśnych zaliczyć należy Puszczę Borecką, Napiwodzko-Ramucką, Piską, Nidzicką, Romincką oraz Lasy Iławskie. Połowa z dziesięciu największych jezior w Polsce znajduje się na terenie województwa warmińsko-mazurskiego, w tym dwa największe – Śniardwy i Mamry. Bogactwo środowiska naturalnego idzie w parze z wysokim poziomem czystości powietrza. Niemal całe województwo wchodzi w skład programu "Zielone Płuca Polski".

Obszary chronione

Przyrodnicze tereny chronione zajmują niemal połowę powierzchni województwa. Wyodrębniono pięć parków krajobrazowych (Mazurski, Puszczy Rominckiej, Wzgórz Dylewskich, Welski i Wysoczyzny Elbląskiej), dalsze trzy znajdują się tylko częściowo na terenie województwa. W 2013 r. było również wyodrębnionych 111 rezerwatów przyrody, a przeszło 2500 obiektów miało status pomnika przyrody.

Historia

Teren województwa znalazł się w większości w administracji polskiej w 1945 r. po półtorawiecznej przerwie. Po wojnie duże fragmenty Prus Wschodnich i Prus Zachodnich zostały włączone do Polski i podobnie jak inne ziemie spoza granic przedwojennych w początkowym okresie funkcjonowały jako okręg (Mazurski, oznaczony numerem IV). Na czele okręgu stanął jako pełnomocnik rządu Jerzy Sztachelski, którego w marcu 1945 r. zastąpił Jakub Prawin; w grudniu 1945 r. pełnomocnikiem został Zygmunt Robel. Pierwotnie stolicą okręgu był Białystok, następnie Olsztyn.

W czerwcu 1946 r. okręg został przekształcony w województwo olsztyńskie, jednak część jego dotychczasowego terytorium przeszła do województwa gdańskiego i białostockiego. Zygmunt Robel został pierwszym wojewodą. W 1950 r. województwo zostało poszerzone o powiat działdowski i nowomiejski. W tym czasie pracowała Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych, która nadała szeregowi miejscowości z terenu województwa nowe, polskie nazwy.

Reforma administracyjna z lat 70. całkowicie zmieniła strukturę województw w Polsce. Województwo olsztyńskie zostało w 1975 r. okrojone o powiaty braniewski i pasłęcki (przeniesione do nowego województwa elbląskiego) oraz o powiaty piski, giżycki, węgorzewski i częściowo mrągowski, które przyłączono do województwa suwalskiego. Mimo tych ubytków olsztyńskie zostało największym spośród 49 województw w Polsce. Zajmowało powierzchnię 12 327 km2 i było zamieszkiwane przez około 660 tysięcy mieszkańców (1975).

Zmiany ustrojowe 1989 r. nie przyniosły bezpośredniego wpływu na granice województwa, zmieniły się natomiast zadania administracji. W 1990 r. powołano samorząd także na szczeblu wojewódzkim. Kluczowe zmiany granic nastąpiły wraz z reformą administracyjną na przełomie 1998 r. i 1999 r., kiedy powstało województwo warmińsko-mazurskie jako jedno z 16 województw, obejmując poza terenem dotychczasowego województwa olsztyńskiego także obszerne części województw elbląskiego i suwalskiego oraz fragmenty województw toruńskiego, ostrołęckiego i ciechanowskiego.

Podział administracyjny

Województwo podzielone jest na 21 powiatów (w tym dwa grodzkie). W skład powiatów wchodzi 116 gmin: 67 gmin wiejskich, 33 gmin wiejsko-miejskich i 16 miejskich. W 2014 r. w skład województwa wchodzą powiaty:

Miasta

W województwie warmińsko-mazurskim położonych jest 49 miast (kolejność według liczby ludności, podanej w nawiasie):

Administracja i polityka

Samorząd województwa

Organem stanowiącym i kontrolnym samorządu wojewódzkiego jest Sejmik Województwa Warmińsko-Mazurskiego. Siedzibą Sejmiku jest Olsztyn. W skład organu wchodzi 30 radnych. Sejmik wybiera zarząd województwa, w tym przewodniczącego zarządu – marszałka.

Funkcję marszałka Sejmiku pełnili (od chwili powołania województwa warmińsko-mazurskiego i utworzenia stanowiska):

Administracja rządowa

Administracją rządową w województwie kieruje wojewoda, powoływany przez prezesa Rady Ministrów. Siedzibą wojewody i Urzędu Wojewódzkiego jest Olsztyn.

Funkcję wojewody (w latach 1950–1973 analogiczne obowiązki wykonywał przewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej) olsztyńskiego i warmińsko-mazurskiego pełnili:

Demografia

Liczba mieszkańców województwa warmińsko-mazurskiego przekracza 1,4 miliona osób (2013). Najliczniej zaludnione są powiaty: olsztyński (ponad 112 tysięcy mieszkańców), ostródzki (105 tysięcy) i iławski (około 90 tysięcy), a najsłabiej: węgorzewski (23 tysiące), gołdapski (27 tysięcy) i nidzicki (34 tysięcy). Województwo legitymuje się najniższą gęstością zaludnienia w Polsce (60 osób na m2, w stosunku do przeciętnej liczby 122 na m2 w Polsce). Jest także województwem najbardziej zróżnicowanym etnicznie, zamieszkanym przez liczne mniejszości narodowe, m.in. Ukraińców (80 tysięcy mieszkańców), Niemców (20 tysięcy), Romów, Białorusinów.

Struktura wiekowa społeczeństwa województwa warmińsko-mazurskiego kształtuje się następująco: wiek przedprodukcyjny – 23,2 %, wiek produkcyjny – 63,5 %, wiek poprodukcyjny – 13,3 %. Wskaźnik przyrostu naturalnego w warmińsko-mazurskim jest najwyższy w Polsce (-0,21, w kraju – -0,46).

Gospodarka i warunki życia

Według danych statystycznych z końca 2013 r. zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw wyniosło w województwie warmińsko-mazurskim 136,4 tys. (spadek o 1,8 % w stosunku do roku poprzedniego), z czego największa liczba, bo przeszło połowa (69,4 tys.) zatrudnionych była w przetwórstwie przemysłowym (najmniejsza – w sektorze usługowym). Przeciętne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw wyniosło 3040,13 PLN, co stanowi jedną z niższych kwot w skali kraju (przeciętne wynagrodzenie w Polsce – 3837,20 PLN).

Struktura wiekowa zatrudnionych kształtuje się następująco: do 24 roku życia – 5,6 % ogółu zatrudnionych, 25-34 lata – 28,2 %, 35-44 lata – 27,4 %, 45-54 lata – 24,1 %, powyżej 55 lat – 14,7 %.

Systematycznie rośnie liczba bezrobotnych, analogicznie do pozostałych regionów Polski. W 2013 r. liczba zarejestrowanych bezrobotnych w województwie warmińsko-mazurskim osiągnęła 115,9 tysięcy. Ponad połowa bezrobotnych nie przekroczyła 35 lat.

Wiodącą gałęzią gospodarki województwa pozostaje od lat rolnictwo. Plony rolnicze należą do największych w kraju, np. przeciętna produkcja zboża z 1 hektara to 39,4 decyton, przy średniej krajowej 35,9 decyton.

Produkcja przemysłowa sprzedana w 2013 r. wyniosła w województwie 27 241,6 mln PLN, co stanowi spadek o 1,1 % w porównaniu z 2012, ale wykazuje tendencję wzrostową od 2010 r. (o 11,4 %). Produkcja sprzedana budowlana wyniosła 3 079,7 mln PLN i tu spadek jest nieco większy (15,9 %), ale analogiczny do reszty kraju. W 2013 r. w województwie oddano do użytku 4797 mieszkań (12,7 % mniej niż w 2012 r.).

Zmniejsza się wartość sprzedaży detalicznej. Również nakłady inwestycyjne na nowe obiekty i ulepszenie istniejących były w 2013 r. w województwie nieco mniejsze (1 037,2 mln PLN, spadek o 8,3 %), podczas gdy w skali krajowej te nakłady wzrastają.

Transport

Przez województwo przebiega szereg dróg, w tym m.in.:

  • międzynarodowe E77 (na drogach krajowych nr 7, 22 i 54) i E28 (na drodze krajowej nr 7)
  • ekspresowe:
    • S7
    • S16
    • S22
    • S51
  • krajowe:
    • nr 7
    • nr 15
    • nr 16
    • nr 22
    • nr 51
    • nr 53
    • nr 54
    • nr 57
    • nr 58
    • nr 59
    • nr 63
    • nr 65
  • wojewódzkie

Funkcjonują cztery drogowe przejścia graniczne z Rosją: Gronowo (Mamonowo), Grzechotki (Mamonowo), Bezledy (Bagrationowsk), Gołdap (Gusiew), a także trzy przejścia kolejowe: Braniewo (Mamonowo), Głomno (Bagrationowsk) i Skandawa. Granicę przekroczyć także można drogą morską przez porty Elbląg i Frombork. Łącznie w województwie działają cztery porty morskie: Elbląg, Frombork, Nowa Pasłęka i Tolkmicko oraz przystań morska w Suchaczu.

Nauka i oświata

Szkolnictwo podstawowe i średnie

Nadzór pedagogiczny nad szkołami podstawowymi, gimnazjalnymi i ponadgimnazjalnymi oraz placówkami oświatowymi sprawuje Kuratorium Oświaty w Olsztynie. Doskonaleniem zawodowym nauczycieli szkół publicznych zajmuje się Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Elblągu oraz Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli w Olsztynie.

Szkoły wyższe

Na terenie województwa działają uczelnie publiczne i niepubliczne. Publiczny charakter mają:

Wśród niepublicznych uczelni są:

Wszystkie trzy diecezje katolickie (Olsztyn, Elbląg, Ełk) na terenie województwa mają także swoje seminaria.

Instytuty naukowo-badawcze

W Olsztynie działają instytuty naukowe: Rybactwa Śródlądowego im. Stanislawa Sakowicza, Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności PAN, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego.

Kultura

W województwie funkcjonują teatry państwowe – olsztyński im. Stefana Jaracza i elbląski im. Aleksandra Sewruka (dawniej Teatr Dramatyczny). W stolicy województwa działa też Olsztyński Teatr Lalek. Kilka grup teatralnych, m.in. Teatr Współczesny, działa w ramach Ełckiego Centrum Kultury. Amatorskie zespoły działają m.in. w Bartągu (Teatr Prawie Dorosły) i Węgajtach (Teatr Wiejski Węgajty).

W Olsztynie działa Warmińsko-Mazurska Filharmonia im. Feliksa Nowowiejskiego. W Olsztynie, Ełku i Elblągu funkcjonują szkoły muzyczne.

Z regionem związani są liczni artyści i zespoły muzyczne, m.in. Vader, Afromental, Enej, Big Day, Norbi, Ryszard Rynkowski, Barbara Książkiewicz, VNM (raper).

Olsztyn jest siedzibą powstałego w 1955 r. oddziału Związku Literatów Polskich. Oparty był on początkowo na literatach-autochtonach, wkrótce dołączali kolejni pisarze, przedstawiciele ludności napływowej i wreszcie wychowani w regionie literaci kolejnych pokoleń. Do najbardziej znanych postaci życia literackiego województwa należeli bądź należą m.in.: Władysław Gębik, Maria Zientara-Malewska, Michał Lengowski, Alojzy Śliwa, Zbigniew Nienacki, Konstanty Ildefons Gałczyński, Klemens Oleksik, Henryk Panas, Erwin Kruk, Krzysztof Daukszewicz, Kazimierz Brakoniecki, Mariusz Sieniewicz. Propagowaniem gwary warmińskiej, także w formie literackiej, zajmuje się Edward Cyfus.

Do najważniejszych muzeów województwa zaliczyć można:

Duże tradycje bibliotekarskie ma Biblioteka Elbląska, założona w 1601 r. przy Gimnazjum Elbląskim, od 1821 r. przekształcona w bibliotekę miejską. Duże biblioteki działają także w Olsztynie, szczególnie Biblioteka Uniwersytecka UWM, Wojewódzka Biblioteka Publiczna, Miejska Biblioteka Publiczna, Warmińsko-Mazurska Biblioteka Pedagogiczna, Biblioteka Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego.

Religia

W województwie warmińsko-mazurskim funkcjonują struktury szeregu kościołów i związków wyznaniowych, w tym przede wszystkim katolickie, prawosławne i protestanckie.

Kościół katolicki na terenie województwa to głównie metropolia warmińska (powołana w 1992 r. w miejsce diecezji warmińskiej), złożona z archidiecezji warmińskiej (w całości na terenie województwa) oraz diecezji elbląskiej i ełckiej, które częściowo wykraczają poza granice administracyjne województwa. W ramach archidiecezji warmińskiej funkcjonują 33 dekanaty (z czego pięć w samym Olsztynie, po dwa w Mrągowie, Ostródzie i Kętrzynie), w diecezji elbląskiej 10 dekanatów (w tym trzy w Elblągu i po dwa w Iławie i Pasłęku), w diecezji ełckiej 13 dekanatów (w tym trzy w Ełku, po dwa w Giżycku i Olecku). Ponadto 6 dekanatów z terenu województwa – Działdowo, Nowe Miasto Lubawskie, Kurzętnik, Lidzbark (Welski), Lubawa i Rybno Pomorskie – znajduje się w jurysdykcji diecezji toruńskiej (podległej z kolei metropoliii gdańskiej). Ponadto na terenie województwa funkcjonują trzy dekanaty obrządku bizantyjsko-ukraińskiego, podległe archieparchii przemysko-warszawskiej: węgorzewski oraz częściowo elbląski i olsztyński.

Kościół prawosławny (Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny w RP) w województwie warmińsko-mazurskim reprezentuje dekanat Olsztyn, podległy diecezji białostocko-gdańskiej. Ponadto część parafii z terenu województwa wchodzi w skład dekanatów Białystok (parafia Ełk) i Gdańsk (Braniewo, Elbląg, Pasłęk i Orneta (z filią w Morągu). W Wojnowie funkcjonuje żeński monaster Zaśnięcia Matki Bożej. Również w Wojnowie znajduje się siedziba jednej z czterech polskich parafii Wschodniego Kościoła Staroobrzędowców.

Najliczniejszym i najlepiej zorganizowanym spośród kościołów protestanckich we współczesnym województwie warmińsko-mazurskim, a zarazem posiadającym największe tradycje, jest Kościół ewangelicko-augsburski. Jego strukturę stanowi 13 parafii diecezji mazurskiej (z licznymi filiałami). Ponadto Gołdap stanowi filiał parafii suwalskiej (również wchodzącej w skład diecezji mazurskiej), a parafia Elbląg przynależy terytorialnie do diecezji pomorsko-wielkopolskiej. Olsztyn jest siedzibą władz diecezji. Z pozostałych większych kościołów protestanckich chrześcijanie baptyści posiadają 10 zborów na terenie województwa, a zielonoświątkowcy – 17 (w tym dwa w Olsztynie). 14 parafii ma Kościół ewangelicko-metodystyczny.

Sport

Najsilniejszymi ośrodkami sportu są główne miasta regionu dysponujące największymi obiektami sportowymi i będące siedzibami klubów niejednokrotnie o statusie pierwszoligowym.

Najbardziej znane kluby województwa to m.in.:

Z regionu pochodzili lub byli związani z nim w czasie kariery sportowej m.in. kierowcy rajdowi Marian Bublewicz i Krzysztof Hołowczyc, kolarze Cezary Zamana, Marek Rutkiewicz, Piotr Wadecki, łyżwiarki szybkie Helena Pilejczyk i Erwina Ryś-Ferens, siatkarze Zbigniew Lubiejewski, Mirosław Rybaczewski, Wojciech Grzyb, Paweł Zagumny, Paweł Papke, kajakarze Grzegorz Kaleta, Adam Seroczyński, Tomasz Mendelski, piłkarze Sylwester Czereszewski, Tomasz Sokołowski, Janusz Kupcewicz, Jarosław Bako, brydżyści Danuta Hocheker, Roman Kierznowski, Krzysztof Łukaszewicz, żeglarze (bojerowcy) Piotr i Michał Burczyńscy, Karol Jabłoński, Tomasz i Łukasz Zakrzewscy, bokserzy Leszek Błażyński, Jacek Bielski, zapaśnik Jacek Fafiński, lekkoatleta Kacper Kozłowski.

Turystyka

Jako atrakcje turystyczne województwo oferuje zarówno walory przyrodnicze, jak i historyczne. Zabytkowa zabudowa, w tym zamki, kościoły, mury miejskie, zachowała się w szeregu miast. Dla potrzeb turystycznych wytyczonych zostało wiele szlaków, m.in. samochodowy Szlak Grunwaldzki z początkiem i końcem w Olsztynie, prowadzący przez miejscowości związane z bitwą pod Grunwaldem i innymi wydarzeniami historycznymi (biegnący m.in. Gietrzwałd, Ostródę, Lubawę, Nowe Miasto Lubawskie, Działdowo, Nidzicę, Grunwald, Olsztynek).

Bibliografia

Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, tom I: Pradzieje – 1772, Olsztyn 2010.
Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, tom II: 1772–2010, Olsztyn 2011.
Achremczyk Stanisław, Warmia, Olsztyn 2011.
Chłosta Jan, Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn 2002.
Dzieje Warmii i Mazur w zarysie, redakcja naukowa Tadeusz Filipkowski, tom 2: Od 1871 do 1975 roku, Warszawa 1973.
Raport o sytuacji społeczno-gospodarczej w województwie warmińsko-mazurskim w 2013, Urząd Statystyczny w Olsztynie, Olsztyn 2014.
Warmińsko-Mazurski Urząd Wojewódzki [15.09.2014]
Województwo warmińsko-mazurskie, pl.wikipedia.org [15.09.2014]

Źródło: „http://encyklopedia.warmia.mazury.pl/index.php?title=Województwo_warmińsko-mazurskie&oldid=134054”