Olsztyn

Olsztyn
Herb Olsztyna
Olsztyn, fot. Tomasz Raczyński
Rodzaj miejscowości	miasto
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	Olsztyn
Gmina	Olsztyn
Liczba ludności (2015)	174 775
Strefa numeracyjna	(+48) 89
Kod pocztowy	10-001 do 11-041
Tablice rejestracyjne	NO
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Olsztyn
Położenie na mapie Polski Olsztyn
{{#invoke:Koordynaty|szablon}}

Olsztyn (niem. Allenstein) – miasto będące stolicą województwa warmińsko-mazurskiego, siedziba władz wojewódzkich, powiatowych oraz diecezjalnych (katolickiej metropolii warmińskiej i luterańskiej diecezji mazurskiej).

Urząd Marszałkowski, Fot. Mieczysław Kalski

Kamienica Naujacka w Olsztynie, Fot. Mieczysław Kalski

Dom Gazety Olsztyńskiej, Fot. Mieczysław Kalski

Teatr im. Stefana Jaracza w Olsztynie, fot. Natalia Tarkowska

Panorama Olsztyna, fot. Marcin Kierul

Amfiteatr im. Czesława Niemena, fot. Marcin Kierul

Zamek Kapituły Warmińskiej, fot. Marcin Kierul

Stary Ratusz, fot. Wojciech Krom

Mosty kolejowe w Olsztynie.
Fot. Mirosław Garniec

Olsztyn i okolice na mapie z XIX w.
Źródło: Karta dawnéj Polski z przyległémi okolicami krajów sąsiednich, 1:300000, Paryż 1859 r.

Toponimia

Nazwa miasta w brzmieniu niemieckim – Allenstein – oznacza "zamek nad Łyną". Nazwa została utworzona analogicznie do innych nazw miast na Warmii, gdzie człon Stein (niem. kamień) charakterystyczny był dla miast z zamkami. Niemiecka nazwa Łyny – Alle – pochodzi od pruskiej nazwy Alna, oznaczającej łanię.

Polskie brzmienie nazwy Holsten (Olszten) pojawia się po raz pierwszy u Jana Długosza (Banderia Prutenorum, 1448). Jeszcze bliższa współczesnej nazwie forma została odnotowana w dokumentach kapituły warmińskiej epoki Kopernika (1522) – Olstyn (wymowa Olsztyn).

Położenie

Olsztyn leży w południowej części Warmii, a w centralnej części województwa warmińsko-mazurskiego. W klasyfikacji fizycznogeograficznej położenie miasta związane jest z Pojezierzem Mazurskim.

Warunki naturalne

Rzeźba terenu

Ukształtowanie terenu Olsztyna charakteryzuje się fałdami z uwagi na moreny czołowe ostatniego zlodowacenia. Zróżnicowanie między najwyższym a najniższym punktem w mieście wynosi 67 metrów (155 m n.p.m. do 88 m n.p.m.).

Klimat

Klimat Olsztyna przypisany jest do strefy umiarkowanej ciepłej przejściowej, jest warunkowany naturalnymi czynnikami środowiska (położeniem wśród jezior, zalesieniem, polodowcową rzeźbą terenu). Średnie roczne wartości czynników klimatycznych wynoszą: opady – około 600 mm; temperatura powietrza – +7,2 stopni C (maksymalnie w lipcu – +17,3 stopni C, minimalnie w styczniu – -3,0 stopni C); liczba dni z opadami – 160; liczba dni z przymrozkami – 140; zaleganie pokrywy śnieżnej – 83 dni; wiatr – przewaga wiatrów południowo-zachodnich i zachodnich.

Przyroda

Nieco ponad 21 % powierzchni Olsztyna zajmują lasy (1800 ha, z czego 1050 ha stanowi Las Miejski). Tereny zieleni miejskiej obejmują 560 ha i są to przede wszystkim parki oraz cmentarze. Funkcjonują dwa rezerwaty przyrody torfowej (Redykajny i Mszar), jeden dawny rezerwat został zniesiony (jezioro Tyrsko). Część terenu miasta z dolinami rzek Łyny i Wadąg należy do Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Środkowej Łyny. Z 16 zarejestrowanych na terenie miasta pomników przyrody ożywionej (drzew i alei drzew) większość znajduje się w miasteczku akademickim Kortowo.

Przez miasto przepływają trzy rzeki – Łyna, Wadąg i Kortówka. Około 8 % powierzchni miasta zajmują jeziora, których łącznie jest 15 (13 przekracza 1 ha powierzchni). Część historycznych jezior zostało osuszonych po nabyciu ziemi przez osoby prywatne, m.in. Fajferek, przy którym w XIX wieku mieściło się kąpielisko miejskie.

Historia

Pradzieje

Obecność człowieka w okolicach dzisiejszego Olsztyna sięga epoki mezolitu (około 8000–4500 p.n.e.), z tego okresu pochodzą najstarsze znaleziska (motyka kamienna, motyka z poroża łosia). Na ziemiach tych przebywały w tym czasie niewielkie grupy wędrownych myśliwych. Wraz ze stopniowym ocieplaniem klimatu i porastaniem terenów leśnych pojawiły się grupy osiadłe, zajmujące się nie tylko myślistwem, ale i zbieractwem oraz rybołówstwem. W epoce neolitu (4500–1500 p.n.e.) miejscowa ludność prowadziła częściowo osiadły tryb życia, zajmując się rolnictwem (uprawa pszenicy, owsa i żyta) po uprzednim wypaleniu i wykarczowaniu lasu przez kilkuletni okres do czasu wyjałowienia ziemi. Względna stabilizacja trybu życia oznaczała zwiększenie populacji oraz podniesienie poziomu produkcji narzędzi (jako surowiec wykorzystywano kamień, poroża jeleni) oraz pojawienie się naczyń ceramicznych. Epoka brązu (od około 1500 p.n.e.) przyniosła upowszechnienie się przedmiotów z brązu oraz nową formę pochówku – kremację zwłok. Ludność, podobnie jak w epoce neolitu, uprawiała ziemię oraz hodowała zwierzęta – bydło, owce, świnie, kozy. Epoka żelaza, przypadająca na ok. VI wiek p.n.e., na terenie okolic Olsztyna ma raczej charakter symboliczny, nie wiąże się bowiem z obróbką i wykorzystaniem żelaza (co nastąpiło później). Okres ten charakteryzuje się rozdrobnieniem dotychczasowych większych skupisk ludzkich na rzecz mniejszych, ale położonych w miejscach o naturalnych walorach obronnych, np. na sztucznych wyspach w obrębie strefy brzegowej jezior. Nawiązane zostały też kontakty handlowe z Rzymem (wymiana bursztynu). Wobec stabilnej, pozbawionej większych konfliktów wojennych sytuacji, powstawała osadnicza społeczność plemienna Prusów, a w samym rejonie Olsztyna – Galindów (Prusów południowo-zachodnich).

Najstarszą przeszłość Olsztyna i najbliższych okolic potwierdzają liczne znaleziska archeologiczne z różnych epok, np. neolityczne narzędzia odnajdywane na terenie współczesnych ulic miasta (aleja Wojska Polskiego, ul. Dworcowa, ul. Kościuszki), pozostałości osiedla z epoki brązu (prawy brzeg Łyny, ul. Grabowskiego), ślady osadnictwa epoki żelaza na terenie Kortowa.

Pod rządami zakonu krzyżackiego (1243–1466)

W XIII wieku ziemie Prusów zostały podbite przez zakon krzyżacki. Okolice współczesnego Olsztyna zostały w 1243 r. przypisane bullą legata Wilhelma z Modeny nowo powstałej diecezji warmińskiej. W 1334 wójt warmiński i brat krzyżacki – Henryk von Luter – wybudował w zakolu Łyny strażnicę obronną Allenstein – Olsztyn. Nie jest to data równoznaczna z założeniem miasta, dopiero bowiem w ciągu kilku kolejnych lat nastąpiła budowa drugiej strażnicy (Bartążek) i lokacja okolicznych wsi (Wadąg z młynem, Pistki, Brąswałd, Dywity, Jaroty, Warkały, Jonkowo, Tomaszkowo, Bartąg, Wołowno, Linowo, Gągławki, Gronity, Cegłowo), co przypuszczalnie miało związek z planową polityką lokacyjną, uwieńczoną przywilejem lokacyjnym kapituły warmińskiej dla Olsztyna z 31 października 1353 r. W tym czasie na ukończeniu był już zamek olsztyński, którego budowę rozpoczęto około 1347–1348 r. Zasadźcą miasta był "roztropny mąż" Jan z Łajs, który objął też funkcję pierwszego sołtysa. Początkowo miasto zajmowało 178 łanów, a przywilej lokacyjny określił dokładne granice miasta, oparte na brzegach jezior Kortowskiego i Krzywego, granicy wsi Likusy, korycie Łyny i Wadąga, granicy wsi Myki, Track, Klebark i Szczęsne, ponownie korycie Łyny, aż do brzegów Jeziora Kortowskiego. W obrębie obszaru miasta znalazła się m.in. wieś Sędyty. Pierwsze poszerzenie granic Olsztyna nastąpiło w 1378 r.

W latach 1370–1380 wybudowano kościół. Powstały też fortyfikacje obronne miasta, ratusz (zastąpiony pod koniec XV wieku konstrukcją późnogotycką, w zasadzie zachowaną do dzisiaj) i inne budowle charakterystyczne dla struktur miejskich.

Zamek stał się rezydencją administratora dóbr kapitulnych. Pierwszym znanym administratorem pełniącym tę funkcję był w 1398 r. kanonik Henryk IV Vogelsang, późniejszy biskup warmiński. W 1410 nieznany z nazwiska administrator złożył hołd zwycięzcy spod Grunwaldu Władysławowi Jagielle, a władztwo nad zamkiem olsztyńskim zostało na krótko przekazane księciu mazowieckiemu Januszowi. W okresie wojny trzynastoletniej administrator kapitulny, sprzyjający Krzyżakom, został odsunięty przez mieszczan olsztyńskich, a zamek stał się obiektem przetargów i walk pomiędzy stronnictwami krzyżackimi i polskimi z udziałem niezależnych wojsk zaciężnych. Kres tym wydarzeniom położył II pokój toruński z 1466 r., po którym Olsztyn włączony został do państwa polskiego.

W państwie polskim (1466–1772)

Pierwsze lata przynależności Olsztyna i Warmii do Polski charakteryzował brak stabilności związany z toczonymi walkami, m.in. na tle konfliktu o obsadę biskupstwa warmińskiego w 1478 r. Zamek olsztyński pozostawał w tym czasie rezydencją administratora dóbr kapituły, którym dwukrotnie był Mikołaj Kopernik, prowadząc w Olsztynie badania astronomiczne. Stanął on także w styczniu 1521 r. przed zadaniem obrony zamku w czasie kolejnej wojny polsko-krzyżackiej.

Hołd pruski z 1525 r. zakończył czas wojen, pozwalając miastu na odbudowę i rozwój struktur handlowych i rzemieślniczych. Na początku XVII wieku umacniano mury miejskie w związku z groźbami przemarszów wojsk w związku z rokoszem Zebrzydowskiego. Niewiele wcześniej ziemie warmińskie przeżywały przemarsze niekarnych oddziałów polskich walczących pod Moskwą. W 1620 r. w wielkim pożarze miasta spłonął szereg budynków, a cztery lata później wiele istnień ludzkich pochłonęła zaraza. Mimo realnej groźby w 1628 r. nie doszło natomiast do wkroczenia do Olsztyna wojsk szwedzkich, jednak dotykały miasto uciążliwości związane z wojną i obecnością obcych wojsk w najbliższym sąsiedztwie (m.in. w Dobrym Mieście). W lipcu 1635 r. przez Olsztyn przejeżdżał król Władysław IV Waza.

Olsztyn silnie odczuł wojnę polsko-szwedzką w 1655 r. Na mocy porozumień Stanów Prus Królewskich i biskupa warmińskiego Wacława Leszczyńskiego miasta strzec miały wojska elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma. Rzeczywiście żołnierze brandenburscy obsadzili Olsztyn, ale z kolei elektor wsparł niebawem Szwedów. Pobyt wojsk brandenburskich pozostawał dla mieszczan dotkliwy także po ponownym wsparciu przez elektora Rzeczypospolitej, tym bardziej, że miasto dotknęła klęska głodu, a następnie kolejny wielki pożar (1658). Powojenną odbudowę miasta zahamował nieco pożar z 1669 r., a także kolejne wydarzenia wojenne z 1703 r. (pobyt wojsk saskich na Warmii w związku z kolejną wojną przeciw Szwecji).

W latach 1709–1710 liczne ofiary w Olsztynie i najbliższej okolicy pociągnęła za sobą epidemia dżumy, zmarli m.in. archiprezbiter olsztyński i czterech innych księży. W 1712 r. w dużym pożarze spłonęło pięć domów. Niepokoje wojenne niezwiązane bezpośrednio z zajmowaniem miasta, ale z obciążeniami kontrybucyjnymi i pustoszeniem okolic, przynosiły wydarzenia polskiej wojny o tron po śmierci Augusta II Mocnego (1733–1734) oraz wojny siedmioletniej.

Olsztyn w granicach państwa pruskiego (1772–1918)

W chwili przejmowania przez Prusy Warmii Olsztyn spełniał funkcję miasta raczej formalnie niż faktycznie, a większość mieszkańców czerpała dochody w podobny sposób jak ludność wiejska – wszystkim z uprawy ziemi. Jednak już kilka kolejnych dekad przyniosło znaczący wzrost znaczenia rzemiosła. W 1807 r. miasto zostało zajęte przez wojska francuskie walczące z Rosjanami, a w najbliższej okolicy miało miejsce kilka starć. 3 lutego 1807 r. przez kilka godzin przebywał w Olsztynie sam Napoleon. W związku z działaniami wojennymi mieszkańcy Olsztyna ponosili koszty kontrybucji i utrzymania kwaterujących wojsk, w tym czasie wystąpiła też epidemia tyfusu głodowego, w rezultacie której zmarło około 25% olsztynian.

W 1808 w Olsztynie, podobnie jak w innych miastach pruskich, weszła w życie ordynacja miejska wprowadzająca uprawnienia samorządowe. Pierwsza połowa XIX wieku (aż do lat 60.) stała pod znakiem kolejnych problemów związanych z epidemiami i klęskami głodu, m.in. w 1866 zmarło na cholerę 215 mieszkańców Olsztyna.

Od 1818 r. Olsztyn był siedzibą powiatu ziemskiego. Rozwój miasta przyniosła kadencja burmistrza Rarkowskiego (1836–1865). Miasto zyskało wówczas szereg studni, brukowane ulice, latarnie uliczne; w 1860r. rozpoczęto budowę Jakubowa, ośrodka rekreacyjnego na terenie lasu miejskiego. Powiększyła się także znacznie liczba mieszkańców (w 1834 r. było ich 2838, a w 1867 – 5829), dzięki czemu Olsztyn stał się pod tym względem trzecim miastem na Warmii. O dalszym szybkim rozwoju miasta zadecydowało doprowadzenie w 1872 r. linii kolejowej. Politykę rozwoju kontynuował burmistrz Oskar Belian (1877–1908), który zainicjował uczynienie z Olsztyna siedziby sztabu 37 Dywizji Cesarstwa Niemieckiego. W czasie jego kadencji na stanowisku burmistrza nastąpił kolejny dynamiczny skok demograficzny (1895 – około 25 tysięcy mieszkańców), w mieście zainstalowano m.in. instalację gazową, nowoczesne systemy wodociągowe i kanalizacyjne, doprowadzono elektryczność, uruchomiono tramwaje. W 1905 r. wyodrębniono rejencję olsztyńską.

W drugiej połowie XIX wieku kształtował się polski ruch narodowy na Warmii i również w Olsztynie, gdzie w 1886 r. rozpoczęto wydawanie "Gazety Olsztyńskiej". Wsparcia ruchowi udzielali działacze z Pomorza i Wielkopolski, skąd pochodził redaktor i wydawca "Gazety" Seweryn Pieniężny (ojciec). Polacy zrzeszali się w Polsko-Katolickim Towarzystwie Ludowym "Zgoda" założonym w 1891 r.

Zaraz po wybuchu I wojny światowej w sierpniu 1914 r. Olsztyn był na krótko zajęty przez wojska rosyjskie. W okolicy miasta toczono krwawe walki (m.in. pod Dorotowem), ale sam Olsztyn ominęły tym razem realne działania wojenne i zniszczenia.

Lata 1918–1945

Początek okresu międzywojennego upłynął w Olsztynie pod znakiem napięć na tle zmian ustrojowych w Niemczech po abdykacji cesarza Wilhelma II i utworzeniu rządu republikańskiego, a także pod znakiem trudnych warunków życia powojennego. W listopadzie 1918 r. władzę w mieście przejęła Rada Żołnierska (wkrótce przekształcona w Radę Żołniersko-Robotniczą). Ukonstytuowała się także polska Warmińska Rada Ludowa. Poza środowiskiem polskim przeważały nastroje przeciwne separacji jakiejkolwiek części Prus Wschodnich do Polski. Wyznaczony przez traktat wersalski plebiscyt do ustalenia przynależności państwowej Warmii i Mazur 11 lipca 1920 r. przyniósł zdecydowane zwycięstwo opcji niemieckiej także w samym Olsztynie (342 głosy za Polską, 16 742 za Niemcami). Mimo tego wyniku, osiągniętego w kontrowersyjnych okolicznościach, Polacy nie zaprzestali działalności narodowej, prowadząc w okresie międzywojennym w Olsztynie m.in. Dom Polski oraz katolicką szkołę ludową z przedszkolem. Funkcjonował także polski konsulat. Do 1939 r. kontynuowano wydawanie "Gazety Olsztyńskiej".

Okres ten to także dalszy rozwój miasta, wzrastała wóczas znacząco liczba budowanych budynków mieszkalnych, a liczba mieszkańców do wybuchu II wojny światowej przekroczyła 50 tysięcy. Rozpoczęło funkcjonowanie lotnisko na Dajtkach, w 1925 r. uruchomiono teatr (pierwotnie jako dar wdzięczności dla narodu niemieckiego za wygrany plebiscyt). W 1933 r. przebywał krótko w Olsztynie kanclerz Hitler, nie ominęły także miasta wydarzenia "nocy kryształowej" w 1938 r., kiedy spalono synagogę olsztyńską. Już w latach wojny powstało getto, którego mieszkańców wywieziono z Olsztyna na śmierć w 1942 r.

W styczniu 1945 r. wojska rosyjskie pod wodzą generała Nikołaja Oslikowskiego zdobyły Olsztyn. Walki w dniach 21–23 stycznia 1945 r.kosztowały życie około 4 tysięcy ludzi, zniszczono przeszło tysiąc budynków stanowiących około 1/3 zabudowy miejskiej. Zdewastowana została infrastruktura miasta. Szczególnie ucierpiało Stare Miasto.

Po II wojnie światowej

Powojenna rzeczywistość ukazała zniszczenie miasta i wyludnienie. Po dwumiesięcznym okresie zarządzania Olsztyna przez rosyjską komendanturę wojskową w marcu 1945 r. powołany został pełnomocnik rządu RP na Okręg Mazurski w osobie pułkownika Jakuba Prawina. Już 17 lutego 1945 r. do Olsztyna przyjechała ekipa polskich kolejarzy z Białegostoku, przybywały też inne ekipy specjalistyczne do realizacji zadań gospodarczych i administracyjnych. Od maja 1945 r. docierały do Olsztyna transporty przesiedleńców z Wołynia i Wileńszczyzny, dzięki czemu w lipcu tegoż roku liczba mieszkańców miasta przekraczała 20 tysięcy, a w lutym 1946 r. sięgała niemal 30 tysięcy, co wprawdzie odbiegało od wartości przedwojennych, ale stanowiło znaczącą poprawę szacunków bezpośrednio powojennych z lutego 1945 r. – około 8 tysięcy mieszkańców.

W administracyjnym systemie Polski Ludowej, a potem III Rzeczypospolitej, Olsztyn stał się siedzibą władz wojewódzkich (województwa olsztyńskiego, potem warmińsko-mazurskiego). Z miasta uczyniono także siedzibę władz diecezji (od 1992 r. archidiecezji) warmińskiej. Nastąpił rozwój przemysłowy (w tym w 1967 r. uruchomiono Olsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych), powstały nowe dzielnice mieszkaniowe, w granice miasta wchłonięte zostały niektóre podmiejskie wsie (Likusy, Jaroty, Dajtki). Stały rozwój zapewniały miastu także instytucje naukowe i kulturalne, należy wymienić choćby Wyższą Szkołę Rolniczą (Akademię Rolniczo-Techniczną) i Wyższą Szkołę Pedagogiczną, które w 1999 r. stanowiły podwaliny Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, a także Muzeum Warmii i Mazur, Teatr im. Stefana Jaracza, Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Filharmonię Olsztyńską, biblioteki publiczne wojewódzką i miejską. W latach 70. liczba mieszkańców Olsztyna przekroczyła 100 tysięcy, a w połowie lat 80. – 150 tysięcy.

Od 1990 r. władze samorządowe wybierane są w wyborach demokratycznych, a od 2002 r. wyborami bezpośrednimi objęto także urząd prezydenta miasta. W czerwcu 1991 r. w czasie swojej czwartej pielgrzymki do Polski przebywał w Olsztynie Jan Paweł II i celebrował mszę na stadionie Stomilu.

Demografia

W drugiej dekadzie XXI wieku liczba mieszkańców Olsztyna wynosi około 175 tysięcy. W pierwszych wiekach od nadania praw miejskich ich liczba kształtowała się na poziomie 2–3 tysięcy, stawiając Olsztyn w rzędzie przeciętnych miast regionu. Sytuacja taka utrzymywała się do początku XIX wieku, na sporadyczne spadki liczebności ludności miasta wpływ miały przede wszystkim wydarzenia wojenne i epidemie.

W XIX wieku nastąpił gwałtowny wzrost demograficzny. Wraz z rosnącym znaczeniem Olsztyna w administracji (miasto zostało najpierw stolicą powiatu, potem rejencji) i jego rozwojem cywilizacyjnym wzrastała liczba mieszkańców, w latach 60. XIX wieku przekraczając 5 tysięcy, a na początku XX wieku wynosząc już 20 tysięcy. Tuż przed II wojną światową w Olsztynie mieszkało już około 50 tysięcy osób.

Wydarzenia wojenne drastycznie zredukowały liczbę mieszkańców Olsztyna. Szacunki z pierwszych tygodni po wkroczeniu Rosjan wskazywały na około 8 tysięcy ludności cywilnej. Wskutek prowadzonej intensywnie polityki osiedleńczej liczba ta już w 1946 r. zbliżyła się do 30 tysięcy i w kolejnych latach systematycznie rosła. W 1960 r. było to już niemal 70 tysięcy, w połowie lat 70. – ponad 100 tysięcy, pod koniec lat 90. – 170 tysięcy. Spis powszechny z 2002 r. wykazał liczbę 172 467 mieszkańców Olsztyna, a dane statystyczne z 2013 r. mówią o licznie 174 675.

Dane z grudnia 2007 r. wskazują, że na 175 710 ówczesnych mieszkańców 53,61 % stanowiły kobiety (94 205). Struktura wiekowa przedstawia się następująco: do 17 lat – 30 193 osób, 18–65 lat – 119 642 osób, powyżej 65 lat – 25 875. Pod względem liczby ludności Olsztyn jest 23. miastem w Polsce.

Administracja

Burmistrzowie i prezydenci

W latach 1773–1945 urząd burmistrza Olsztyna pełnili:

• Anton Gehrmann (1773)
• Jan Bogusław Zwonkowski (1774–1777)
• Joseph Titius (1777–1801)
• Marcin Rogalli (1801–1809)
• Andrzej Piotr Grunenberg (18091818)
• Karl Anton Ehlert (1818–1835)
• Jakub Rarkowski (1836–1865)
• Tausch (komisarycznie, 1865–1866)
• Robert Zakrzewski (Sakrzewski, 1866–1875)
• Friedrich von Roebel (1875–1877)
• Oskar Belian (1877–1908, od 1903 jako nadburmistrz)
• Georg Zülch (1908–1935, od 1910 jako nadburmistrz)
• Fritz Schiedat (1933–1945)

W latach 1945–1950 funkcję prezydenta Olsztyna pełnili:

• Bronisław Latosiński (1945)
• Tadeusz Pałucki (1945–1947)
• Stefan Nafalski (1948–1949)
• Czesław Browiński (1949–1950)

W 1950 r. zadania prezydenta miast przekazano przewodniczącym Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. W latach 1950–1973 funkcję tę w Olsztynie pełnili:

• Franciszek Kurzynoga (1950–1953)
• Romuald Nowak (1953–1958)
• Julian Molenda (1958–1969)
• (1969–1971)
• Jerzy Grelewski (1971–1973)

Od 1973 r. funkcję prezydenta Olsztyna pełnili:

• Jerzy Grelewski (1973–1977)
• Marek Różycki (1977–1990)
• Jerzy Bukowski (1990–1992)
• Józef Grzegorczyk (1992–1994)
• Andrzej Ryński (1994–1998)
• Janusz Cichoń (1998–2001)
• Czesław Jerzy Małkowski (2001–2008, w 2002 wybrany jako pierwszy prezydent w wyborach bezpośrednich)
• Tomasz Głażewski (p.o. 2008, komisarz 2008–2009)
• Piotr Grzymowicz (od 2009)

Rada Miasta

Instytucja Rady Miasta miała duże znaczenie w danym systemie administracyjnym miasta. Rada pozostawała pod kontrolą kapituły warmińskiej i jej administratora. Wydawała regulujące życie miejskie wilkierze, najstarszy zachowany pochodzi z 1568 r.

Po reformie administracyjnej w Prusach na początku XIX wieku rada wybierana była bezpośrednio przez obywateli i liczyła 24 członków. Realizowała zadania władzy ustawodawczej, wybierała też władze wykonawcze (magistrat).

We współczesnym systemie administracyjno-politycznym Rada Miasta jest organem stanowiącym i kontrolnym. Do 2002 r. dokonywała wyboru prezydenta. Liczy 25 członków wybieranych na cztery lata w ramach ogólnopolskich wyborów samorządowych (jednocześnie z wyborem prezydenta).

Podział administracyjny

Współczesny Olsztyn podzielony jest na 23 osiedla (stan na 2011), posiadające własny samorząd (rady osiedla). Najliczniejszym osiedlem są Jaroty (około 25 tysięcy mieszkańców), a największym – osiedle Podleśna (prawie 10 kilometrów kwadratowych). W świadomości mieszkańców funkcjonują także nieoficjalne mniejsze osiedla, stanowiące fragment pozostałych, np. Stare Miasto, Pozorty, Mleczna. Rada Miasta tworzy osiedla, znosi, ustala granice i łączy, a także nadaje osiedlom nazwy.

Oficjalne osiedla Olsztyna to:

• Brzeziny
• Dajtki
• Generałów
• Grunwaldzkie
• Gutkowo
• Jaroty
• Kętrzyńskiego
• Kormoran
• Kortowo
• Kościuszki
• Likusy
• Mazurskie
• Nad Jeziorem Długim
• Nagórki
• Pieczewo
• Podgrodzie
• Podleśna
• Pojezierze
• Redykajny
• Śródmieście
• Wojska Polskiego
• Zatorze
• Zielona Górka

Pozostałe

Olsztyn stanowi siedzibę władz samorządowych i administracyjnych kilku szczebli – władz wojewódzkich (wojewoda) i samorządu województwa warmińsko-mazurskiego (marszałek, sejmik), samorządu powiatowego (starosta, rada powiatu) i gminnego (prezydent, Rada Miasta). W wyborach powszechnych w Olsztynie wybierani są posłowie na Sejm w okręgu wyborczym nr 35, obejmującym poza miastem Olsztyn i powiatem olsztyńskim dziesięć innych powiatów województwa (10 mandatów), jeden senator w okręgu nr 86 (poza miastem i powiatem olsztyńskim w granicach okręgu są jeszcze dwa powiaty) oraz – wspólnie z województwem podlaskim – dwaj posłowie do Parlamentu Europejskiego w okręgu nr 3.

Zabytki

Zamek Kapituły Warmińskiej powstał w połowie XIV wieku, w okresie nadania Olsztynowi praw miejskich. Zbudowany jest w stylu gotyckim. Przez kilka stuleci pozostawał siedzibą administratora dóbr kapituły warmińskiej (rezydowali w Olsztynie m.in. Mikołaj Kopernik i Tiedemann Giese). W XVIII wieku charakter obronny zamku został zmieniony na bardziej sprzyjający zamieszkaniu – dobudowano skrzydło pałacowe oraz doprowadzono dojazd z miasta. Od 1921 r. zamek wykorzystywany jest do celów kulturalnych – mieścił muzeum niemieckie, a od 1945 r. polskie Muzeum Mazurskie (obecnie Muzeum Warmii i Mazur). Współcześnie zamek wraz z amfiteatrem gości szereg imprez i koncertów, głównie w ramach Olsztyńskiego Lata Artystycznego.

Do innych znanych zabytków Olsztyna zaliczyć można m.in.:

• mury obronne (zachowane fragmenty), w tym Brama Górna, tzw. Wysoka Brama (XIV wiek)
• konkatedrę św. Jakuba (XIV wiek)
• Stary Ratusz (XIV wiek, odbudowany po pożarze w XVII wieku)
• Kaplicę Jerozolimską (1565)
• Dom "Gazety Olsztyńskiej"
• Dom Polski
• kamienice przy ulicy Dąbrowszczaków
• gmach I Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Mickiewicza
• Pałac Archiprezbitera
• wiadukt kolejowy w przełomie Łyny
• kościół św. Wawrzyńca (Gutkowo)
• kościół Serca Jezusowego
• kościół św. Józefa
• kościół ewangelicko-augsburski
• figurę Boża Męka

Olsztyn korzysta z dwóch cmentarzy komunalnych – przy ulicy Poprzecznej oraz w Dywitach, tuż za granicami administracyjnymi miasta. Istnieją także w mieście nekropolie już nieczynne – św. Józefa przy kościele parafialnym, św. Jakuba przy alei Wojska Polskiego, pozostałości cmentarza żydowskiego przy ulicy Zyndrama z Maszkowic, cmentarze wojenne przy alei Wojska Polskiego (wyjazd z miasta, z I wojny światowej) i przy ulicy Szarych Szeregów (z II wojny światowej). Całkowitej likwidacji uległy m.in. cmentarz ewangelicki i cmentarz Szpitala Mariackiego.

Gospodarka

Budżet miasta

W budżecie Olsztyna na rok 2014 Rada Miasta (uchwała nr XXVII/249/13 z 19 grudnia 2013) założyła:

• dochody w wysokości 26 526 158,61 PLN
• wydatki w wysokości 27 461 407,36 PLN
• deficyt w wysokości 935 248,75 PLN

Przemysł

Historycznie Olsztyn mógł pochwalić się u schyłku XIX wieku dwiema fabrykami maszyn (Roenscha oraz Beyer i Thiel) i fabryką zapałek (Landedorfa). W kolejnych latach zakładów przemysłowych przybywało wraz z rozwojem miasta, w chwili wybuchu I wojny światowej liczba zakładów przekraczała 60.

Po II wojnie światowej wizytówką Olsztyna stały się Olsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych (OZOS), uruchomione w 1967 r., które znalazły swoją kontynuację jako Michelin. Funkcjonują także zakłady meblarskie, spożywcze (m.in. Indykpol), poligraficzne, Olsztyńskie Kopalnie Surowców Mineralnych.

Handel

W 2005 r. otwarta została w centrum miasta galeria handlowa "Alfa", w 2013 r. przemianowana na "Aurę". W 2014 r. uruchomiono drugą galerię – Galerię Warmińską (Jaroty). Funkcjonują ponadto mniejsze centra handlowe – "Jakub", "Dekada", "Gracja", "Manhattan", "Dukat", "H&B" oraz sklepy wielkopowierzchniowe (obecnie sieci "Carrefour", "Real", "Tesco").

Transport

Transport drogowy

Przez Olsztyn przebiegają drogi krajowe nr 16 (z Dolnej Grupy do przejścia granicznego w Ogrodnikach), 51 (od przejścia granicznego w Bezledach do Olsztynka i drogi krajowej nr 7) i 53 (łączy Olsztyn z Ostrołęką, przez m.in. Szczytno i Myszyniec). Jest także miasto punktem skrajnym dróg wojewódzkich nr 527 (do Pasłęka) i 598 (do Wielbarka).

Główne drogi wylotowe z Olsztyna to:

• ulica Warszawska (na Warszawę)
• ulica Sielska (na Gdańsk, Toruń)
• ulica Bałtycka (na Elbląg)
• aleja Wojska Polskiego (na Bartoszyce)
• ulica Pstrowskiego (na Szczytno)

Transport kolejowy

Na terenie Olsztyna znajdują się trzy kolejowe przystanki osobowe z dworcami: Olsztyn Główny, Olsztyn Zachodni i Gutkowo. Ponadto istnieją kolejowe bocznice szlakowe Olsztyn Kortowo i Olsztyn Gietkowska.

Olsztyn leży na trasie linii kolejowych nr 216 (Działdowo – Olsztyn Główny), nr 219 (Olsztyn Główny – Ełk), nr 220 (OlsztDworzec w Gutkowie Historia kolei w Olsztynie sięga roku 1872, kiedy uruchomiono połączenie z Czerwonką. Oddano także do użytku dworzec. W kolejnych latach połączeń kolejowych przybywało, co uczyniło z Olsztyna główny węzeł kolejowy regionu.

Transport miejski

Pierwszym miejskim środkiem transportu w Olsztynie były tramwaje, uruchomione w 1907 r. Funkcjonowały dwie linie, których długość ulegała stopniowemu przedłużeniu. W 1939 r. uruchomiono dodatkowo połączenia omnibusowe oraz transport trolejbusowy, a w 1940 r. dwie stałe linie autobusowe.

W pierwszych dziesięcioleciach po wojnie wznowiono wszystkie trzy środki transportu. W latach 60. wzrosło znaczenie linii autobusowych; linie tramwajowe zlikwidowano w 1965 r., a trolejbusowe w 1971 r., zastępując ich obsługę przez autobusy. Liczba linii autobusowych stale się zmieniała, w 2014 r. liczyła 33, z czego dwie nocne i cztery aglomeracyjne, obsługujące sąsiednie miejscowości.

Od 2006 r. trwają prace nad przywróceniem transportu tramwajowego w Olsztynie. Z uwagi na trudności proceduralne uruchomienie planowanej linii łączącej dworzec główny z osiedlem Jaroty (z odnogami uwzględniającymi centrum miasta i kampus uniwersytecki Kortowo) było już kilkakrotnie przekładane.

Transport lotniczy

Od 1926 r. funkcjonuje lotnisko na Dajtkach, w chwili powstania zlokalizowane poza Olsztynem, obecnie w granicach administracyjnych miasta (pierwszy samolot wylądował na Dajtkach w 1913 r.). Lotnisko ma charakter cywilno-sportowy.

Olsztyn ma także dwa lądowiska sanitarne, przy Szpitalu Wojewódzkim (ul. Żołnierska) i Poliklinice (al. Wojska Polskiego).

Drogi i szlaki rowerowe

Na terenie Olsztyna wytyczonych zostało 27 dróg rowerowych. Najdłuższe z nich znajdują się na ulicy Bałtyckiej (prawie 4 km), Sikorskiego, Wojska Polskiego, Sielskiej (wszystkie ponad 2,5 km) i Tuwima (ponad 2 km).

Służba zdrowia

W Olsztynie funkcjonują szpitale:

• Uniwersytecki Szpital Kliniczny
• Wojewódzki Szpital Specjalistyczny
• Miejski Szpital Zespolony
• Wojewódzki Specjalistyczny Szpital Dziecięcy
• Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (z Centrum Onkologii)
• Wojewódzki Zespół Lecznictwa Psychiatrycznego
• Samodzielny Publiczny Zespół Gruźlicy i Chorób Płuc
• Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej "Malarkiewicz i spółka" s.c. (położnictwo, ginekologia)

Olsztyn jest siedzibą warmińsko-mazurskiego oddziału wojewódzkiego Narodowego Funduszu Zdrowia (ul. Żołnierska 16).

Oświata i nauka

Szkolnictwo podstawowe i średnie

W Olsztynie funkcjonują 53 przedszkola (zarówno publiczne, jak i niepubliczne), zob.: Przedszkole Miejskie nr 1, Przedszkole Miejskie nr 2, Przedszkole Miejskie nr 3, Przedszkole Miejskie nr 7 Specjalne dla Dzieci Niesłyszących, Przedszkole Miejskie nr 18 Specjalne.

W 2014 r. funkcjonuje w 27 publicznych szkół podstawowych oraz 2 niepubliczne ("Absolwent" i "Jedenastka"). W tradycyjnej numeracji szkół najwyższy numer – 34 – przypisany jest Szkole Podstawowej im. Józefa Malewskiego na osiedlu Jaroty. Niezgodność tej numeracji z faktyczną liczbą szkół wynika z likwidacji niektórych placówek. Zob.

• Szkoła Podstawowa nr 1
• Szkoła Podstawowa nr 2
• Szkoła Podstawowa nr 3

Ponadto działają 23 gimnazja, w tym jedno dla dorosłych.

Z czternastu liceów olsztyńskich (publicznych) największe tradycje mają: I Liceum Ogólnokształcące w Olsztynie im. Adama Mickiewicza (funkcjonujące od 1945 r., a pod obecna nazwą od 1959 r.), II Liceum Ogólnokształcące im. Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego (kontynuujące tradycje przedwojennego Luisenschule i powojennego gimnazjum żeńskiego), III Liceum Ogólnokształcące im. Mikołaja Kopernika (istniejące od 1964 r.), IV Liceum Ogólnokształcące im. Marii Curie-Skłodowskiej (istniejące od 1975 r. i uznawane za czołową olsztyńską szkołę ponadgimnazjalną w rankingach szkół). Funkcjonują również licea niepubliczne, kilkanaście techników (w 2014 – 11) i szkół zawodowych (w 2014 – 8) oraz kilkadziesiąt szkół policealnych (większość o charakterze niepublicznym). Zob.:

• V Liceum Ogólnokształcące im. Wspólnej Europy
• VII Liceum Ogólnokształcące im. Jędrzeja Śniadeckiego
• X Liceum Ogólnokształcące
• XI Liceum Ogólnokształcące
• XII Liceum Ogólnokształcące Akademickie
• XIII Liceum Ogólnokształcące Katolickie
• Liceum Ogólnokształcące przy Ośrodku Szkolno-Wychowawczym dla Dzieci Niesłyszących
• Państwowe Liceum Plastyczne
• Zespół Szkół Budowlanych
• Zespół Szkół Ekonomiczno-Handlowych
• Zespół Szkół Ekonomicznych
• Zespół Szkół Samochodowych
• Zespół Placówek Specjalnych
• Katolicki Zespół Edukacyjny im. Świętej Rodziny

W latach 1945–1962 funkcjonowało tu Państwowe Liceum Pedagogiczne.

Nadzór pedagogiczny nad szkołami podstawowymi, gimnazjalnymi i ponadgimnazjalnymi oraz placówkami oświatowymi sprawuje Kuratorium Oświaty w Olsztynie. Doskonaleniem zawodowym nauczycieli szkół publicznych zajmuje się Olsztyński Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli oraz Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli.

Szkoły wyższe

Największą uczelnią Olsztyna jest Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, powstały w 1999 r. z połączenia Akademii Rolniczo-Technicznej (założonej w 1950 r. jako Wyższa Szkoła Rolnicza, pod nazwą AR-T od 1969 r.), Wyższej Szkoły Pedagogicznej (założonej w 1969 r. jako Wyższa Szkoła Nauczycielska, pod nazwą WSP od 1974 r.) i Warmińskiego Instytutu Teologicznego (założonego w 1980 r.). Siedzibą władz Uniwersytetu i większości budynków naukowych i dydaktycznych jest kampus akademicki Kortowo. Kształcenie prowadzone jest na 17 wydziałach (w tym jednym zamiejscowym w Ełku). Na uczelni kształci się około 35 tysięcy studentów.

Ponadto w Olsztynie funkcjonują:

• Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego
• Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania im. Tadeusza Kotarbińskiego
• Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii Towarzystwa Wiedzy Powszechnej
• Wyższe Seminarium Duchowne Metropolii Warmińskiej "Hosianum"
• wydziały zamiejscowe:
  • Wydział Nauk Humanistyczno-Społecznych Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie
  • Wydział Zamiejscowy Gdańskiej Wyższej Szkoły Administracji

Do tradycji uniwersyteckich nawiązuje Warmińsko-Mazurski Uniwersytet Trzeciego Wieku.

Jednostki naukowe

Poza uczelniami w Olsztynie działają instytuty naukowe. W 2014 r. były to:

• Instytut Rybactwa Śródlądowego im. Stanisława Sakowicza (z siedzibą w Kortowie)
• Instytut Rozrodu Zwierząt i Badań Żywności Polskiej Akademii Nauk
• Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego
• Centrum Badań Wschodnich

Wcześniej działające instytuty doczekały się kontynuacji – Instytut Mazurski w postaci OBN, Warmiński Instytut Teologiczny jako Wydział Teologii UWM.

Popularyzacją nauki zajmują się placówki astronomiczne – Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne w Olsztynie.

W latach 1946-1948 działał w Olsztynie Naukowy Instytut Rzemieślniczy, następnie Zakład Doskonalenia Rzemiosła w Olsztynie.

Kultura

Teatr

Działający w Olsztynie od 1925 r. teatr niemiecki – Treudank-Theather – znalazł kontynuację po wojnie jako Teatr im. Stefana Jaracza. Stałej działalności teatru towarzyszą festiwale: Olsztyńskie Spotkania Teatralne oraz Międzynarodowy Festiwal Teatralny "Demoludy". Od 1991 przy teatrze prowadzone jest 4-letnie zawodowe Studium Aktorskie. Siedziba teatru (przy ulicy 1 Maja) przeszła w latach 2010–2013 gruntowny remont.

Od 1953 r. istnieje także Olsztyński Teatr Lalek, a w latach 1957–2009 działała Pantomima Olsztyńska, zrzeszająca artystów głuchych. Przy współpracy z zawodowymi artystami tworzone były także zespoły amatorskie, np. Studencki Teatrzyk Słowa "Kandelabr" (1965–1977) przy WSR czy Galeria "X" (1974–1975) i "Kod" (1975–1978) przy WSP.

Muzyka

Od 1946 r. działa w Olsztynie filharmonia, obecnie jako Warmińsko-Mazurska Filharmonia im. Feliksa Nowowiejskiego. Edukację muzyczną prowadzi Państwowa Szkoła Muzyczna im. Fryderyka Chopina I i II stopnia.

Olsztyn cieszy się sławą ważnego ośrodka chóralistyki. Do znanych chórów należą m.in. Chór im. Profesora Wiktora Wawrzyczka (przy UWM), Olsztyński Chór Kameralny "Collegium Musicum", Olsztyński Chór Chłopięcy, Chór Męski „Surma”, zespół wokalny "ProForma". Chóry kontynuują przedwojenne tradycje polskich chórów, m.in. działającego przy kościele św. Jakuba (póżniejszej katedrze). Na początku XX wieku organistą w tym kościele był obecny patron filharmonii – Feliks Nowowiejski.

Z miastem związanych jest wiele innych zespołów muzycznych i artystów solowych, wykonujących różne gatunki muzyki, m.in. Vader, Afromental, Enej, Big Day, Kaczki z Nowej Paczki, Norbi, Shannon, Łydka Grubasa, Czerwony Tulipan.

Literatura

Podwaliny pod współczesny ruch literacki w Olsztynie położył w okresie powojennym Władysław Gębik, założyciel Klubu Literackiego w Olsztynie (1952). W pionierskim okresie ruch literacki wspierali mieszkający w Olsztynie poeci ludowi pochodzący z najbliższych okolic – Michał Lengowski, Maria Zientara-Malewska, Alojzy Śliwa, którym nadano członkostwo Związku Literatów Polskich. W 1955 r. powstał olsztyński oddział ZLP.

Poza wymienionymi wyżej do znanych literatów związanych z Olsztynem należeli lub należą m.in.: Edward Martuszewski, Klemens Oleksik, Leonard Turkowski, Władysław Ogrodziński, Witold Piechocki, Tadeusz Stępowski, Henryk Panas, Karol Małłek, Janusz Teodor Dybowski, Stefan Połom, Erwin Kruk, Władysław Katarzyński, Józef Jacek Rojek, lkwim: Bohdan Dzitko, Kazimierz Brakoniecki, Włodzimierz Kowalewski, Mariusz Sieniewicz, Bernadetta Darska.

Muzea i galerie

W Zamku Kapituły Warmińskiej działa Muzeum Warmii i Mazur, założone w 1945 r., gromadzące przede wszystkim eksponaty z przeszłości regionu. Również przed wojną w olsztyńskim zamku mieściło się muzeum, założone po plebiscycie dla udokumentowania niemieckiej przeszłości regionu (miało także charakter archeologiczny). Współczesne muzeum obok wystaw czasowych i innych form działalności prezentuje stałą ekspozycje kopernikowską.

Oddziałem Muzeum Warmii i Mazur jest Dom "Gazety Olsztyńskiej", dokumentujący przeszłość tej polskiej gazety z okresu 1886–1939. Drugi olsztyński oddział to Muzeum Przyrody (ulica Metalowa), poza tym funkcjonują oddziały zamiejscowe (Morąg, Reszel, Lidzbark Warmiński, Szczytno, Reszel, Mrągowo). W olsztyńskiej hali "Urania" działa Muzeum Sportu im. Mariana Rapackiego.

Muzeum (wspólnie z archiwum) funkcjonuje w strukturze Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego (działa m.in. Izba Tradycji w gmachu Biblioteki Uniwersyteckiej). Na uniwersytecie funkcjonuje też Muzeum Przyrody im. Janiny Wengris.

Największą olsztyńską galerią jest Biuro Wystaw Artystycznych, założone w 1958 r. Siedzibą BWA jest budynek olsztyńskiego planetarium (al. marsz. Józefa Piłsudskiego).

Kina

Olsztyn szczyci się długimi tradycjami kina – pierwsze powstało w 1909 r. Z kilku przedwojennych kin po 1945 r. swoje siedziby zachowały przez kilkadziesiąt lat Luisen-Theater (jako Awangarda) i kino firmy UT-Lichtspiele (jako Polonia). Poza wymienionymi działały po wojnie w Olsztynie m.in. kina: Kopernik, Student, Grunwald, Odrodzenie, Dworcowe. W 2014 r. kina działają przy galeriach handlowych (Multikino, Helios), a tradycje Awangardy kontynuuje Awangarda 2 przy Domu Książki (Plac Jana Pawła II).

Biblioteki i mediateki

Do najważniejszych bibliotek Olsztyna zaliczyć należy:

• Wojewódzką Bibliotekę Publiczną
• Miejską Bibliotekę Publiczną (15 filii, w tym biblioteka dla dzieci "Abecadło", multimedialna "Planeta 11" oraz Centrum Informacji Technicznej i Biznesowej)
• Warmińsko-Mazurską Bibliotekę Pedagogiczną
• Bibliotekę Uniwersytecką UWM
• Bibliotekę Wyższego Seminarium Duchownego "Hosianum"

Biblioteki działają także przy innych uczelniach i instytucjach, m.in. Muzeum Warmii i Mazur, Instytucie Rybactwa Śródlądowego, Ośrodku Badań Naukowych.

Imprezy cykliczne

Jedną z wizytówek Olsztyna są juwenalia "Kortowiada", z uwagi na korzystne warunki (położenie i ukształtowanie kampusu uniwersyteckiego) zaliczane do najpopularniejszych w Polsce i chętnie odwiedzane przez znanych wykonawców. W Olsztynie organizowane są także cyklicznie m.in.:

• Ogólnopolskie Spotkania Zamkowe "Śpiewajmy Poezję"
• Olsztyńskie Noce Bluesowe
• Olsztyńskie Lato Artystyczne (w ramach tego ostatniego m.in. koncerty muzyki organowej oraz szantowej)
• Olsztyńskie Dni Nauki i Sztuki

Media

Do najważniejszych tytułów gazet i czasopism wydawanych współcześnie w Olsztynie należą:

• "Gazeta Olsztyńska" (dziennik)
• "Gazeta Wyborcza" – mutacja olsztyńska (dziennik)
• "Nasz Olsztyniak" (wychodzi dwa razy w tygodniu)
• "Wiadomości Uniwersyteckie" (miesięcznik)
• "Debata" (miesięcznik)
• "Posłaniec Warmiński" (od 2009 jako dodatek do "Gościa Niedzielnego")

Tradycje prasowe Olsztyna sięgają I połowy XIX wieku, kiedy wydawano powiatowe dzienniki urzędowe. W 1886 r. ukazał się pierwszy numer polskiej "Gazety Olsztyńskiej" do wybuchu II wojny światowej rywalizującej z prasą niemieckojęzyczną, a przez jakiś czas także z "Warmiakiem". Po 1945 r. krótko ukazywały się "Wiadomości Mazurskie" i Życie Olsztyńskie", a od 1951 r. "Głos Olsztyński", w 1970 r. przemianowany na "Gazetę Olsztyńską". W okresie PRL gazeta ta była oficjalnym regionalnym dziennikiem PZPR. W latach 80. i 90. XX wieku wydawana była popołudniówka "Dziennik Pojezierza". Tematykę regionalno-społeczną poruszało także "Słowo na Warmii i Mazurach", dodatek do tygodnika "Słowo Powszechne".

W Olsztynie nadają rozgłośnie radiowe:

• Radio Olsztyn
• Radio Eska
• Radio Plus
• Radio Planeta (dawniej Radio WaMa)
• Radio UWM FM

Olsztyn jest również siedzibą ośrodka regionalnego Telewizji Polskiej – TVP Olsztyn i uniwersyteckiej telewizji TV Kortowo. Lokalne stacje telewizyjne prowadzą też sieci telewizji kablowej – Vectra i Multimedia. W połowie lat 90. XX wieku nadawała telewizja Copernicus, współpracująca ze stacją Polonia 1.

Sport i rekreacja

Do najważniejszych obiektów sportowych w Olsztynie zaliczyć należy m.in.:

• stadion OSiR (Stomilu)
• stadion Warmii
• Stadion Leśny (nieczynny)
• stadion lekkoatletyczny AZS UWM
• hala widowiskowo-sportowa "Urania"
• centrum wodne Aquasfera Galeria Warmińska
• basen Ośrodka Sportu i Rekreacji
• basen UWM
• basen Olsztyńskiej Szkoły Wyższej im. Józefa Rusieckiego
• korty tenisowe w Jakubowie
• korty tenisowe "Jodłowa"
• dwa kompleksy kortów w Kortowie
• tor motocrossowy
• lodowisko przy hali "Urania" (sezonowo)
• Plaża Miejska

Największe sukcesy zawodnicy i kluby olsztyńskie odnosiły przede wszystkim w piłce siatkowej (AZS UWM, dawniej AZS ART, pięciokrotnie mistrzostwo Polski), piłce nożnej (Stomil Olsztyn, 8 sezonów w ekstraklasie), piłce ręcznej, koszykówce, gimnastyce sportowej, sportach samochodowych (Marian Bublewicz, Krzysztof Hołowczyc), żeglarstwie i żeglarstwie lodowym, lekkoatletyce, brydżu sportowym, tańcu.

W latach 2003–2008 Olsztyn był miastem etapowym wyścigu kolarskiego Tour de Pologne. W Olsztynie rozgrywany był także siatkarski Memoriał Huberta Wagnera, przeniesiony po kilku latach do Iławy, następnie poza region Warmii i Mazur. W latach 2007–2010 zawodowy charakter miał tenisowy turniej Memoriał Marka Włodarczyka, a jednym ze zwycięzców został późniejszy półfinalista Wimbledonu – Jerzy Janowicz. W mieście organizowane są znane biegi uliczne – Copernicus Run (od 2013 na dystansie 10 km), Półmaraton Jakubowy (od 2012, wcześniej na dystansie 15 km), Bieg Europejski (od 2013, 10 km).

Turystyka

Położenie miasta wśród lasów oraz liczne jeziora zarówno w granicach administracyjnych, jak i najbliższych okolicach, zapewniają Olsztynowi status lubianego ośrodka turystycznego. Tradycje historyczne i zabytkowa zabudowa sytuują miasto na trasach popularnych europejskich i krajowych szlaków, m.in. Szlaku Zamków Gotyckich, Europejskich Szlaku Gotyku Ceglanego, Szlaku Kopernikowskim, Drodze św. Jakuba.

Wytyczonych zostało kilka szlaków pieszych, przebiegających bądź rozpoczynających się w Olsztynie, m.in.:

• im. Alojzego Śliwy (spod Wysokiej Bramy do Dajtek)
• Błękitny (od ul. Bałtyckiej do Jakubowa)
• im. Piotra Diernowa (z Jakubowa do Sanatorium)
• im. Marii Zientary-Malewskiej (z Likus do podolsztyńskiego Brąswałdu)
• Zielony (z Olsztyna do Dobrzynia w gminie Nidzica)
• Kopernikowski (z Olsztyna do Torunia)

Z Olsztyna można podróżować kilkoma wyznaczonymi szlakami rowerowymi:

• Czarnym (Olsztyn – Gąsiorowo)
• Żółtym (Olsztyn – Zgniłocha)
• Czerwonym (Olsztyn – Łajs)
• Czerwonym (Olsztyn – Stare Jabłonki)
• szlakiem Olsztyn – Frombork
• szlakiem Olsztyn – Nidzica
• szlakiem Olsztyn – Pisz
• szlakiem Olsztyn – Iława

Dzięki rzekom Łynie i Wadągowi Olsztyn jest też ośrodkiem turystyki kajakowej.

Religia

Na terenie Olsztyna będącego stolicą katolickiej metropolii warmińskiej funkcjonuje 21 parafii Kościoła katolickiego, zrzeszonych w pięciu dekanatach (część dekanatów wykracza swoimi granicami poza miasto, obejmując podolsztyńskie parafie): Olsztyn I (Śródmieście), Olsztyn II (Zatorze), Olsztyn III (Gutkowo), Olsztyn IV (Jaroty), Olsztyn V (Kormoran).

W dawnej kaplicy cmentarza św. Jakuba (al. Wojska Polskiego) mieści się świątynia Kościoła polskokatolickiego. Działają w Olsztynie także parafie innych wyznań – Kościoła ewangelicko-augsburskiego (miasto jest stolicą diecezji mazurskiej) i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Istnieją także m.in. wspólnoty: Kościoła zielonoświątkowców, baptystów, Świadków Jehowy, buddystów.

Osoby związane z Olsztynem

• Jan Bałdowski (1917–1999) – nauczyciel, przewodnik turystyczny, autor publikacji turystycznych, prawnik
• Włodzimierz Baran (1937–2009) – profesor, geodeta, rektor ART w Olsztynie
• Walenty Barczewski (1856–1928) – ksiądz katolicki, działacz narodowy, etnograf, pisarz, redaktor, historyk
• Szczepan Brym (ur. 1950 r.) – nauczyciel, profesor UWM w Olsztynie, fizyk
• Mirosław Dąbrowski (1910–2001) – pianista, pedagog, krytyk muzyczny, założyciel Państwowej Szkoły Muzycznej
• Tadeusz Gączowski (1905–1968) – nauczyciel, działacz oświatowy na Warmii i Mazurach, dyrektor Wojewódzkiej Biblioteki Pedagogicznej w Olsztynie (1964-1968)
• Tadeusz Maria Gelewski (1922–2002) – profesor zwyczajny, prawnik, historyk
• Wojciech Gromadecki (1906–1954) – nauczyciel
• Stanisław Grzesiuk (1926–2013) – profesor zwyczajny, specjalista w zakresie fizjologii roślin
• Marta Hanowska-Sendrowska (1909–1977) – wychowawczyni polskich przedszkoli na Warmii, działaczka społeczna, redaktor "Słowa na Warmii i Mazurach"
• Paweł Jasiek (1908–1982) – nauczyciel, poeta, działacz oświatowy, nauczyciel szkół polskich w Niemczech, kierownik Polsko-Katolickiego Towarzystwa Szkolnego na Warmię
• Janina Leśnierowska (1909-?) – nauczycielka, przedszkolanka polskich przedszkoli, wychowawczyni ochronki w Olsztynie, działaczka harcerska, bibliotekarka.
• Wit Madeja (1922–1997) – nauczyciel
• Teofil Mazur (ur. 1927 r.) – profesor zwyczajny, specjalista z zakresu agronomii, rektor ART w Olsztynie
• Władysław Nowak (ur. 1940 r.) – ksiądz, profesor nauk teologicznych
• Juliusz Popowicz (1923–1996) – profesor biochemii, rektor WSP w Olsztynie
• Józef Rusiecki (1947–2000) – pedagog, rektor Olsztyńskiej Szkoły Wyższej
• Ryszard Smoliński (1926–2007) – nauczyciel, działacz społeczny
• Paweł Sowa (1897–1984) – nauczyciel, redaktor, polski działacz oświatowy, pierwszy naczelnik Wydziału Oświaty, Kultury i Sztuki przy przy Pełnomocniku Rządu na Okręg Mazurski
• Jerzy Ryszard Strzeżek (ur. 1939 r.) – profesor, rektor ART w Olsztynie
• Stanisław Szteyn (ur. 1933 r.) – profesor uczelni olsztyńskich, biolog, rektor WSP w Olsztynie
• Mirosław Świątecki (1930–1996) – nauczyciel, organizator olsztyńskiego życia kulturalnego
• Roman Urbanek (1930–1988) – muzyk, pedagog, dyrygent, prezes Stowarzyszenia Miłośników Muzyki im. Feliksa Nowowiejskiego w Olsztynie
• Witold Władysław Witkowski (1908–1981) – polonista, pedagog, pracownik naukowy, działacz społeczno-oświatowy i polityczny, kurator oświaty i Prezes Zarządu Okręgowego Związku Nauczycielstwa Polskiego w Olsztynie

Honorowi obywatele

Tytuł honorowego obywatela Olsztyna nadawała Rada Miasta już w XIX wieku. Jako pierwszy wyróżniony został mistrz szewski i wieloletni rajca Johann Adelstein (1865). Tytuł otrzymał też m.in. zasłużony dla rozwoju miasta fabrykant Karl Roensch.

W okresie PRL tytuł honorowego obywatela zastępował wpis do Księgi Honorowej Samorządu Mieszkańców Olsztyna – Miejskiej Rady Narodowej, było to jednak wyróżnienie nadawane stosunkowo często (kilka razy do roku po kilka-kilkanaście osób).

Po 1989 r. tytuł Honorowego Obywatela Olsztyna otrzymały następujące osoby:

• Tadeusz Nowakowski, pisarz, urodzony w Olsztynie, syn przedwojennego redaktora „Gazety Olsztyńskiej”;
• Natalia Żarska, nauczycielka
• Mieczysław Pimpicki, lekarz
• Kazimierz Pacer, nauczyciel
• Jadwiga Lindner, nauczycielka
• Jan Lubomirski, nauczyciel, folklorysta
• Georg Dietrich, organizator pomocy humanitarnej dla Olsztyna
• Andrzej Hopfer, geodeta, rektor Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie
• Janusz Jasiński, historyk
• Erwin Kruk, pisarz
• Tadeusz Krzymowski, fizjolog, rektor Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie
• Władysław Ogrodziński, prozaik, dziennikarz, dyrektor Muzeum Warmii i Mazur
• Hieronim Skurpski, malarz, dyrektor Muzeum Warmii i Mazur
• Edmund Piszcz, pierwszy arcybiskup warmiński
• Marian Rapacki, trener kajakarstwa, założyciel Muzeum Sportu w Olsztynie (obecnie jego patron)
• Ryszard Górecki, fizjolog, rektor Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego
• Zbigniew Lubiejewski, siatkarz, mistrz olimpijski
• Mieczysław Doroszuk, trener siatkówki, nauczyciel
• Julian Żołnierkiewicz, wieloletni proboszcz parafii Najświętszego Serca Jezusowego, kapelan "Solidarności"
• Jan Paweł II, papież
• Eugenia Dudzik, nauczycielka, inicjatorka Uniwersytetu Trzeciego Wieku
• Wojciech Wrzesiński, historyk
• Włodzimierz Jarmołowicz, popularyzator folkloru muzycznego
• Józef Szmidt, lekkoatleta, mistrz olimpijski
• Bohdan Głuszczak, artysta Pantomimy Olsztyńskiej
• Stanisław Oszczak, astronom

Osoby urodzone w Olsztynie

W Olsztynie urodzili się m.in.:

• Łukasz David, XVI-wieczny historyk
• Antoni Blank, malarz historyczny
• Franz Hipler, historyk, ksiądz katolicki
• Hugo Haase, polityk
• Franz Justus Rarkowski, niemiecki biskup polowy
• Erich Mendelsohn, wybitny architekt, ekspresjonista
• Ingrid Wagner-Andersson, malarka
• Tadeusz Nowakowski, pisarz i dziennikarz, syn redaktora "Gazety Olsztyńskiej"
• Georg Hermanowski, pisarz
• Hans-Jürgen Wischnewski, minister w rządzie RFN
• Andrzej Zawada, himalaista, syn konsula RP w Olsztynie
• Leonhard Pohl, biegacz, medalista olimpijski
• Helmut Frenz, biskup ewangelicki
• Jacek Jezierski, biskup pomocniczy warmiński, ordynariusz elbląski
• Bronisław Wildstein, dziennikarz
• Henryka Krzywonos, działaczka "Solidarności"
• Juliusz Machulski, reżyser filmowy
• Izabela Trojanowska, aktorka i piosenkarka
• Piotr Bałtroczyk, dziennikarz, satyryk
• Krzysztof Pater, urzędnik państwowy, minister
• Krzysztof Hołowczyc, kierowca rajdowy
• Artur Wojdat, pływak
• Anna Samusionek, aktorka
• Wojciech Grzyb, siatkarz
• Adrian Mierzejewski, piłkarz
• Krystyna Janina Stasiewicz, profesor, specjalistka w zakresie literaturoznawstwa

Miasta partnerskie

Władze Olsztyna podpisały umowy o współpracy partnerskiej z 9 miastami europejskimi i jednym amerykańskim. Najdłużej trwa współpraca z fińskim Rovaniemi (od 1976). Wśród miast partnerskich Olsztyna są ponadto trzy niemieckie (Gelsenkirchen, Osnabrück, Offenburg), francuskie Châteauroux, hiszpańskie Calpe, ukraiński Łuck, rosyjski Kaliningrad, Bielsko-Biała oraz amerykańskie Richmond. Ponadto trzy miasta – Sønderborg (Dania), Halmstad (Szwecja) i Perugia (Włochy) – mają status miasta współpracującego z Olsztynem.

Bibliografia

• Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, tom I: Pradzieje – 1772, Olsztyn 2010.
• Achremczyk Stanisław, Historia Warmii i Mazur, tom II: 1772–2010, Olsztyn 2011.
• Achremczyk Stanisław, Warmia, Olsztyn 2011.
• Browiński Czesław, Olsztyn 1945–1970, Olsztyn 1974.
• Chłosta Jan, Ludzie Olsztyna, Olsztyn 2003.
• Chłosta Jan, Słownik Warmii (historyczno-geograficzny), Olsztyn 2002.
• Olsztyn 1353–2003, pod redakcją Stanisława Achremczyka i Władysława Ogrodzińskiego, Olsztyn 2003.
• Olsztyn 1945–2005. Kultura i nauka, pod redakcją Stanisława Achremczyka i Władysława Ogrodzińskiego, Olsztyn 2006.
• Wakar Andrzej, Olsztyn 1353–1945, Olsztyn 1971.